Η υψοποιός ταπείνωση

Βρίσκομαι πλησίον σας για να σας μιλήσω για την υψοποιό ταπείνωση, την υψηλότατη και αγιώτατη αυτή μακαρία αρετή. Ο όσιος Ιωάννης, ο συγγραφέας της περίφημης Κλίμακος, τη θέτει στο εικοστό πέμπτο σκαλοπάτι της σκάλας του με τα τριάντα σκαλοπάτια. Και σημειώνει πως εκείνος που θέλει να γράφει σωστά και καθώς πρέπει, με σαφήνεια και αλήθεια τι είναι, τι χάρη και τι ηδύτητα, τι δύναμη και ενέργεια και ωφέλεια προξενεί η αγία ταπείνωση στην ψυχή των πιστών επιχειρεί αδύνατα πράγματα. Κι αν έτσι μιλά ένας όσιος, όπου επί σαράντα έτη ασκήθηκε σ’ ένα σπήλαιο του θεοβάδιστου όρους Σινά, τι να πούμε εμείς;
Ελπίζοντες στη βοήθεια του Κυρίου και των Αγίων Πατέρων θα κάνουμε αρχή του λόγου μας, αφού τονίσουμε πως οι Άγιοι Πατέρες θα είναι οι κύριοι οδηγοί μας στην ερμηνεία. Κατανόηση και εμβάθυνση της θεοποιού αυτής αρετής στη ζωή μας. Ο ίδιος ο όσιος Ιωάννης της Κλίμακος έκανε σύναξη Γερόντων της ερήμου για να του εξηγήσουν τι σημαίνει ταπείνωση. Τότε πήρε ο καθένας τον λόγο και με σεμνότητα και βαθύτητα κατέθετε τη βιωματική εμπειρία του. Ο ένας είπε: Ταπείνωση είναι να λησμονά κανείς τα καλά του έργα και να μην τα θυμάται και υπερηφανεύεται. Άλλος είπε: Ταπείνωση είναι να θεωρεί κανείς τον εαυτό του τον πιο τελευταίο και τον πιο αμαρτωλό από όλους. Άλλος είπε: Ταπείνωση είναι να βρίσκεται κανείς συνεχώς με ψυχή κατανενυγμένη και συντετριμένη και ν’ απαρνείται πάντα το θέλημά του. Και άλλοι είπαν άλλα σπουδαία και σημαντικά. Τέλος ο Θεοφόρος όσιος Ιωάννης είπε τα εξής καταπληκτικά: Ταπείνωση είναι μια χάρη της ψυχής ανώνυμη και άγνωστη σ’ εκείνους που δεν την στοχάσθηκαν, ούτε την προτίμησαν πιο πολύ κι από κάθε πολύτιμο πράγμα, ούτε την κέρδισαν. Επώνυμη είναι μόνο σ’ εκείνους που την αγάπησαν και με πολύ πόθο και προθυμία την κέρδισαν και τη δοκίμασαν και γνώρισαν την έλλαμψη και τον φωτισμό της στις καρδιές τους. Η ταπείνωση είναι πλούτος μεγάλος και ανεκδιήγητος, ένα θείο όνομα και ουράνιο χάρισμα.
Ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος συνεχώς την αναφέρει στους λόγους του: Η ταπείνωση είναι στολή της Θεότητος, επειδή ο Υιός και Λόγος του Θεού, όταν έγινε άνθρωπος, αυτή φόρεσε, και συναναστράφηκε μαζί μας. Και κάθε άνθρωπος που θα την φορέσει, αληθινά μοιάζει μ’ Εκείνον, που κατέβηκε από το δικό του ύψος και σκέπασε τη δική του δόξα και μεγαλωσύνη με την ταπείνωση. Ο Μέγας Βασίλειος λέγει: Ταπεινοφροσύνη είναι να θεωρεί κανείς όλους τους ανθρώπους ανώτερούς του. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγει: Ταπεινοφροσύνη είναι να είναι κανείς μεγάλος και να ταπεινώνει τον εαυτό του. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης λέγει: Η ταπεινή γνώση του εαυτού μας πρέπει να τιμάται περισσότερο από το ύψος όλων των επιστημών και είναι ανώτερη από το να κάνουμε θαύματα. Δεν θα έφθανε όμως πολύς ακόμη χρόνος στο να ορίσουμε μόνο την ταπείνωση. Ίσως στην πορεία μας δυνηθούμε να εμβαθύνουμε περισσότερο σε αυτή.
Επιτρέψτε μου όμως σας παρακαλώ να σας διαβάσω ένα απόσπασμα από μια επιστολή ενός νέου, που είναι ενδεικτική της ψυχικής καταστάσεως της ανειρήνευτης κι αταπείνωτης νεολαίας της εποχής μας, που όμως αναζητά τη λύτρωση:
Δίνω για δεύτερη φορά εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο και δεν περνώ. Οι γονείς μου μου φωνάζουν, τ’ αδέλφια μου με κοροϊδεύουν, οι φίλοι μου δεν με ξεκουράζουν. Δεν μπορώ να ησυχάσω πουθενά, οι θόρυβοι με τρελαίνουν. Δεν μπορώ να διαβάσω εφημερίδα, τα περιοδικά τα βρίσκω τόσο ανιαρά και την τηλεόραση σύντομα την αφήνω. Σκέπτομαι να γυρίσω στο χωριό μας, μα το βρίσκω δύσκολο. Τα παιδικά μου χρόνια όσο δύσκολα κι αν ήταν, ήταν πάντως όμορφα. Βαριέμαι πολύ, κουράζομαι εύκολα, έχω γίνει νευρικός, παραπονιάρης, με κυριεύει η πλήξη, η μονοτονία, η μοναξιά. Το Άγιον Όρος το θυμάμαι με δάκρυα. Κυρίως την απλότητα, τη χάρη και την ταπείνωση των μοναχών…
Πόσοι νέοι δεν θα επανελάμβαναν με μικρές παραλλαγές την, αν μη τι άλλο, συμπαθή αυτή φωνή; Για όλους αυτούς η Εκκλησία έχει κρατημένες θέσεις. Αναμένει προσκαλώντας στο πασχαλινό τραπέζι της για να ευφράνει τους πάντες. Ας ταπεινωθούμε ειλικρινά ενώπιον του Κυρίου, όπου είναι το πρώτο δικό μας βήμα, κι από εκεί είναι όλα εύκολα. Βεβαίως ο άγιος Διάδοχος επίσκοπος Φωτικής την ταπείνωση ονομάζει αρετή δυσκολοκατόρθωτη, ίσως γιατί η αμέλεια και η ροπή της εύκολης ζωής μας δυσκολεύει να ξεκινήσουμε έναν αγώνα πνευματικό που θέλει ανδρεία για μάχες συνεχείς με το υπερφίαλο «εγώ».
Η παράβαση του πρώτου ανθρώπου της γης στο θείο θέλημα είναι πράξη αταπείνωτου φρονήματος, παρακοής στην πατρική εντολή, υπερηφάνειας μεγάλης. Θέλησε να γίνει Θεός κι έχασε και αυτό που ήταν. Οι συνέπειες της πτώσεώς του υπήρξαν οδυνηρές και τραγικές τόσο για τον ίδιο όσο και για το ανθρώπινο γένος. Ο πρωτόπλαστος αυτοϋποβιβάσθηκε ξαφνικά, έγινε ξένος της φιλανθρωπίας του Θεού, γιατί παραδόθηκε στην τυραννία της υπερηφάνειας. Εδώ είναι η αρχή των κακών του κόσμου, η ασθένεια που μετέδωσε ο δαίμονας στον άνθρωπο. Τον έκανε από υπάκουο ανυπάκουο, από ταπεινό θρασύ, αυθάδη, αναίσχυντο. Γιατί, κατά τον Ιωάννη της Κλίμακος, η υπερηφάνεια είναι άρνηση Θεού, πρόξενος πτώσεων, πηγή θυμού, θύρα υποκρίσεως, απόδειξη ακαρπίας, ρίζα βλασφημίας. Είναι γεγονός πως οι πρωτόπλαστοι δεν έχασαν τον παράδεισο γιατί αμάρτησαν, αλλά γιατί δικαιολογήθηκαν. Και η δικαιολογία πηγή έχει την υπερηφάνεια. Αν ταπεινωνόταν ο άνθρωπος ενώπιον του Θεού θα ήταν ασφαλώς άλλη η πορεία του.
Ο Πανάγαθος Θεός μπροστά στην απρόσμενη σκληρότητα του πλάσματός του αναγκάζεται να γίνει αυστηρός. Η εκδίωξη από τον παράδεισο, ο κόπος, ο μόχθος, ο πόνος, οι θλίψεις και ο θάνατος, που εισέρχονται στη ζωή των πρωτόπλαστων, σκοπό έχουν όχι την εκδίκηση και την τιμωρία, αλλά την βοήθεια στο να μαλαχθεί η πέτρινη καρδιά και να ταπεινωθεί ενώπιον του Θεού, ο αντάρτης, ο επαναστάτης, ο αμαρτωλός άνθρωπος. Κι ενώ μας φαίνονται οι δυσκολίες βλαπτικές, εντούτοις μέσα από αυτές διορθώνεται ο άνθρωπος, ωφελείται και ταπεινώνεται περισσότερο, πράγμα που είναι και το πιο χρήσιμο για την ψυχή. Εδώ γίνεται φανερή η σοφία και η αγαθότητα του Θεού. Είναι ανάγκη λοιπόν να πειρασθούμε για να βοηθηθούμε. Υπάρχει όμως και η περίπτωση - και δεν είναι δυστυχώς σπάνια – να μην εκμεταλλευτούμε τις θλίψεις και μάλιστα να σκληρύνουμε περισσότερο. Τότε, λέγει ο αββάς Ισαάκ, οι θλίψεις θα γίνουν σφοδρές και πολλές και από τη μία θα παραδοθούμε στην άλλη, μέχρι να ταπεινωθούμε, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να αισθανθούμε τα λάθη μας και να εξομολογηθούμε.
Είναι αλήθεια, αδελφοί μου, πως ό,τι μας συμβαίνει στη ζωή μας δεν είναι τυχαίο, δεν είναι μακριά από το μάτι του Θεού. Έτσι αν δείτε κάποιον να σας προσβάλει, να σας εξευτελίζει ή να σας βρίζει, μη θυμώσετε αμέσως μαζί του. Ψάξτε μέσα σας και θα βρείτε να φυτρώνει η τσουκνίδα της υπερηφάνειας. Ο Θεός λοιπόν μας στέλνει τους υβριστές μας για να μας κάνει προσεκτικούς ενδοσκόπους και να προλάβουμε το κακό που φυτρώνει και φουντώνει μέσα μας. Έτσι λέγουν οι Πατέρες στο Άγιον Όρος. Η εμπειρία τους δεν λαθεύει εύκολα.
Η ολόθερμη υποταγή του ανθρώπου στο θέλημα του Θεού αποτελεί θα λέγαμε το περιεχόμενο της ταπεινώσεως. Προκοπή της ψυχής, κατά τον Μέγα Βασίλειο, είναι προκοπή στην ταπείνωση. Γνώση θεοσεβείας σημαίνει γνώση ταπεινώσεως. Η ταπείνωση είναι μίμηση Χριστού.
Χρειάζεται να έχουμε ορθό φρόνημα για τον εαυτό μας. Να έχουμε δηλαδή ορθοφροσύνη για μην οδηγηθούμε στην παραφροσύνη. Να γνωρίζουμε τις δυνατότητες, τα μέτρα μας, τη μικρότητα και την αδυναμία μας. Ο φιλόδοξος, ο επαινοθήρας, ο αυτοδιαφημιζόμενος, αυτός που αγαπά τις κολακείες, τις πρωτοκαθεδρίες και τις τιμές, πάσχει συνεχώς και ταλαιπωρείται. Θέλει να είναι το κέντρο των συζητήσεων, να ζητούν τη γνώμη του, να έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο. Είναι καθαρή η διανοητική του διαταραχή, η υψηλοφροσύνη του τον φρεναπατά, τον κάνει εξωπραγματικό και κάποτε εξωφρενικό. Είναι γεγονός πως η υπερηφάνεια είναι η αρχή όλων των φοβερών ψυχικών ασθενειών. Βεβαίως οι μεγάλοι έχουν μεγαλύτερη ευκολία στο να πέσουν στην υπερηφάνεια, όχι όμως ότι και οι μικροί στερούνται του ολισθήματος και γίνονται τότε πιο καταγέλαστοι των μεγάλων.
Θα πρέπει να τονίσουμε εδώ πως η ταπείνωση είναι κατάσταση της ψυχής συνεχής και μόνιμη, η οποία μάλιστα αυξάνει με τον χρόνο και τελειοποιείται, δοκιμάζεται και κρίνεται από τις περιστάσεις κι εκεί φαίνεται η καθαρότητα και η εγκυρότητά της. Μη νομίσει κανείς, μη ξεγελάσει ποτέ τον εαυτό του, πως επειδή έκανε μια ταπεινή πράξη ή κάνει μερικές πράξεις ταπεινές ή έχει λογισμούς ταπεινούς πως απέκτησε και την ταπείνωση στην καρδιά του.
Εντός πάντα της μυστηριακής χάρης της Εκκλησίας ο πιστός καλείται να προσλάβει την αρετή, όχι σαν απλό κόσμημα και κάποια δύναμη, αλλά με σκοπό να οδηγηθεί στην ταπείνωση, που θα τον κάνει δεκτικό της θείας χάριτος.
Επίσης χρειάζεται κανείς να είναι αρκετά προσεκτικός στο να μην η ταπείνωσή του περιπέσει στην επικίνδυνη ταπεινοσχημία και την πλανερή ταπεινολογία, που είναι εκδηλώσεις του αφελή υπερήφανου και του πονηρού φίλαυτου. Οι έλεγχοι δοκιμάζουν την ταπείνωσή μας. Ο ταπεινός λυπάται στους επαίνους και χαίρεται στην περιφρόνηση και μένει ατάραχος όταν τον αδικούν. Αλλά η τελειότητα αυτής της ταπεινώσεως δεν κατορθώνεται αμέσως, υπάρχουν στάδια και βαθμίδες, τα οποία προσεκτικά και υπομονετικά καλείται να περάσει κάθε φιλόθεη ψυχή που ποθεί τη σωτηρία της.
Οι εκδηλώσεις μας φανερώνουν την ποιότητα της καταστάσεώς μας. Ένας άνθρωπος που εύκολα θυμώνει, οργίζεται, ταράζεται, φοβάται, άγχεται είναι ακόμη πολύ μακριά από την αοργησία, την υπομονετικότητα, την αταραξία, την ηρεμία και την αφοβία της ταπεινώσεως. Η ζωή μας η ίδια να είναι λοιπόν σημείο αναφοράς του ζώντος Χριστού, του ταπεινού και πράου, που ζει εντός μας. Τότε περιττεύουν και οι περί ταπεινώσεως λόγοι των φλύαρων υπερηφάνων, των ανάξιων και ανίκανων αυτών χριστιανών, και οι ταπεινοσχημίες των ίδιων κενών ανθρώπων, που είναι σίγουρα η χειρότερη μορφή της υπερηφάνειας, κατά τον θείο Χρυσόστομο.
Εδώ είναι ανάγκη να τονισθεί πως όλοι οι σύγχρονοι αιρετικοί ως ακόλουθοι των παλαιοτέρων ομοίων τους παρουσιάζουν βίο πολύ ταπεινό και καθαρό, που πολύ βεβαίως απέχει της αληθινής ταπεινώσεως. Σκοπό έχουν με την επιτηδευμένη ταπεινοσχημία τους, την προς «το θεαθήναι τοις ανθρώποις» να παρασύρουν κι άλλους στην ψευδοδιδασκαλία τους. Όλοι οι αιρετικοί των αιώνων με το πρόσχημα της ταπεινοφροσύνης και της ακρίβειας δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να ικανοποιούν τον εγωισμό τους και το θέλημά τους. Το αυτό συμβαίνει και στις ημέρες μας από τους ανειλικρινείς ερμηνευτές των θείων Γραφών.
Πώς όμως θ’ αποκτήσουμε τη μακαρία ταπείνωση και πώς θα ευαισθητοποιήσουμε τις καρδιές μας για την υποδοχή της; Χρειάζεται ευθύς αμέσως να πούμε πως πρέπει να παραμερισθεί η πολλή νωθρότητά μας, ν’ αποκτήσουμε πίστη, ελπίδα κι εμπιστοσύνη στον Θεό, να ζητήσουμε τις πρεσβείες των αγίων, όλων αυτών που είχαν μόνιμο και ασφαλές κτήμα τους την ταπείνωση και με πνεύμα αγωνιστικότητος, διακριτικότητος και θυσίας να προχωρήσουμε.
Ας αφήσουμε πάλι να μιλήσουν αντί για μας τους αδαείς οι άγιοι και θεοφώτιστοι πατέρες μας. Ο Μέγα Βασίλειος λέγει πως ο βίος του Χριστού είναι η καλύτερη διδαχή ταπεινώσεως. Επίσης μάθηση ταπεινώσεως δίνει στην ψυχή η μνήμη του θανάτου. Τότε θέλοντας και μη η υπερηφάνεια του θνητού και περαστικού από αυτή τη ζωή ανθρώπου χαμηλώνει, ταπεινώνεται.
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, που κατά το απολυτίκιό του, ο βίος του μας «υπέδειξε το ύψος της ταπεινοφροσύνης», θεωρεί τους ελέγχους που μας γίνονται από τους άλλους μεγάλο καλό για την πνευματική μας προκοπή. Ακόμη το να θυμόμαστε τις αμαρτίες μας δεν μας αφήνει να υπερηφανευτούμε. Συντελεστικό της ταπεινώσεως ο άγιος πατήρ αναφέρει και τη νηστεία.
Ο όσιος Εφραίμ ο Σύρος στους ασκητικούς του λόγους υποδεικνύει όχι μόνο στους μοναχούς προς τον Γέροντα τους αλλά και σε όλους προς όλους να τρέφουν πρόθυμη υπακοή, η οποία ασφαλώς οδηγεί στην ταπείνωση. Περιττό να πούμε πως η προς όλους υπακοή δεν σημαίνει παρακοή στο θέλημα του Κυρίου.
Ο όσιος Ισαάκ ο Σύρος αφιερώνει πολλές σελίδες των έργων του στην αρετή της ταπεινώσεως. Μεταξύ των άλλων αναφέρει πως η αρετή αυτή θ’ αποκτηθεί με την εκούσια πενία, τη σεμνότητα και υποχωρητικότητα, τη συναναστροφή με ταπεινούς, την ενθύμηση των λαθών μας, το να επισκεπτόμαστε και να υπηρετούμε ασθενείς και ανήμπορους. Και όταν με τη βοήθεια του Θεού αποκτήσουμε την ταπείνωση δεν θα θέλουμε να την αποχωριστούμε, γιατί μια απερίγραπτη γαλήνη θα έχει καταλάβει την ψυχή, μια λαμπερή καθαρότητα το νου και μια ελευθεροποιός μακαριότητα όλη τη ζωή μας.
Όλοι οι πατέρες της ερήμου συμφωνούν πως η αυτομεμψία είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους όχι μόνο στο να οδηγηθούμε στην ταπείνωση, αλλά και στο να τη διατηρήσουμε. Χρειάζεται όμως και εδώ να γίνει ο τρόπος αυτός με ιδιαίτερη προσοχή και διάκριση. Ο αββάς Μάρκος λέγει πως οι πνευματικοί άνθρωποι και όταν τους αδικούν, τους εαυτούς τους μέμφονται, γιατί θεωρούν πως κι αυτοί παλαιότερα σε κάτι έφταιξαν και καλύτερα που τα πληρώνουν τώρα. Και ο Ντοστογιέφσκυ θα πει πως ο κόσμος είναι κακός, γιατί εγώ είμαι κακός. Ας επαναλάβουμε πως η αυτομεμψία δεν έχει καμία σχέση με την ανόητη ταπεινολογία. Αυτό έχει μεγάλη σημασία. Γιατί, κατά τον αββά Βαρσανούφιο, η αυτομεμψία είναι μυστική, εσωτερική και κρυφή κυρίως εργασία, ενώ η ταπεινολογία είναι εξωτερική και προκαλεί κενοδοξία. Η αυτομεμψία θεραπεύει, η ταπεινολογία τον άρρωστο τον κάνει πιο άρρωστο.

(του μοναχού Μωυσή του Αγιορείτη)