Η αληθινή νηστεία
Η Μεγάλη Σαρακοστή αρχίζει σε λίγες μέρες. Η κατανυκτική αυτή περίοδος μπορεί να θεωρηθεί ως τα Άγια των Αγίων του εκκλησιαστικού έτους. Οι πιστοί καλούνται να ανασυντάξουν τις πνευματικές τους δυνάμεις.
Αυτό το έντονο πνευματικό κλίμα των ημερών καλούμαστε όλοι να μετατρέψουμε και σε προσωπικό μας βίωμα. Δεν αρκεί να περάσουμε το κατώφλι της εκκλησίας για να προσευχηθούμε και βγαίνοντας να επιστρέψουμε σε μια απαράλλακτη ρουτίνα. Ο Χριστιανός καλείται να πενθήσει για τον σταυρωμένο από τα πάθη εαυτό του, ελπίζοντας στην προσωπική του ανάσταση, με τη δύναμη της μετάνοιας.
Έχει συνδυασθεί η ευλογημένη αυτή περίοδος με τη νηστεία. Αποτελεί μακραίωνη παράδοση της Εκκλησίας. Τις Κυριακές που προηγούνται της Μεγ. Σαρακοστής μας προετοίμασε σταδιακά για τη νηστεία. Την προηγούμενη Κυριακή σταμάτησε η κρεοφαγία. Η ερχόμενη (Κυριακή της Τυρινής) είναι η τελευταία που τρώμε γαλακτοκομικά. Ένας από τους ύμνους της Καθαρής Δευτέρας μας προτρέπει: «Ας νηστέψουμε νηστεία δεκτή και αρεστή στον Θεό…»
Όσοι δεν εμποδίζονται από λόγους υγείας ή άλλους, εφ’ όσον μπορούν και θέλουν (διότι ποιος μπορεί να στερήσει την θεόσδοτη ελευθερία του από τον άνθρωπο;) θα στερηθούν λαχταριστά εδέσματα για λίγο καιρό. Όχι απλώς για να αποτοξινωθούν από το κρέας. Ούτε για να κάνουν δίαιτα. Μήτε λόγω χορτοφαγικών προτιμήσεων. Αλλά γιατί;
Για την αγάπη του Θεού γίνεται κατ’ αρχάς η νηστεία. Όχι για να μας δουν οι άνθρωποι. Ο Χριστός προτρέπει, όταν νηστεύουμε, να μην επιδιώκουμε επαίνους και ανθρώπινες επιβραβεύσεις, όπως έκαναν οι σύγχρονοί του, που έμεναν σκυθρωποί και άνιφτοι για να εμφανίζονται ως μεγάλοι νηστευτές στους άλλους. Αντίθετα, μας παραγγέλλει να κάνουμε τα αντίθετα, αυτά που δεν θα φανερώσουν στους άλλους τον κρυφό αγώνα μας και θα μας εξασκήσουν στην ταπείνωση.
Ο δεύτερος λόγος της νηστείας είναι η άσκηση και η εγκράτεια. Δεν ασκούνται μόνο οι μοναχοί ή οι αναχωρητές στον αγώνα εναντίον των παθών. Με την καθοδήγηση του πνευματικού του, ο κάθε Χριστιανός δίνει τον δικό του αγώνα κατά της αμαρτίας. Είναι ένα παιδαγωγικό μέσο η νηστεία, που οδηγεί στον σκοπό: την κάθαρσή μας από τους ρύπους της αμαρτίας. Η Εκκλησία μας, χωρίς να θεωρεί μολυσμένη καμία τροφή, διακρίνει τις τροφές σε περισσότερο και ολιγότερο βοηθητικές στην εγκράτεια και κατά καιρούς άλλες επιτρέπει και άλλες απαγορεύει.
Η πρώτη εντολή που έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο είχε να κάνει με τη νηστεία. Του σύστησε να μην φάει από τον «απαγορευμένο καρπό». Η απαγόρευση αφορούσε την αμαρτία. Τα πάντα μπορεί ο άνθρωπος να απολαύσει στη ζωή του και να χαρεί την παρουσία του Θεού. Υπάρχουν όμως συμπεριφορές, νοοτροπίες, στάσεις ζωής που τον κάνουν να λαθεύει τον στόχο του και να ξεμακραίνει από τον Θεό.
Η υμνολογία μας εξηγεί ποια είναι η αληθινή νηστεία και πώς συνδέεται η αποχή από τις τροφές με την αποξένωσή μας από την αμαρτία: «Αληθινή νηστεία είναι η αποξένωση από κάθε κακό, η χαλιναγώγηση της γλώσσας, η αποχή από τον θυμό, ο χωρισμός από τις κακές επιθυμίες, την κατάκριση, το ψέμα και την επιορκία. Η έλλειψη όλων αυτών είναι νηστεία αληθινή και αρεστή στον Θεό».
Ο τρίτος λόγος είναι η υπακοή προς την Εκκλησία. Δε νηστεύει ο καθένας όποτε και όπως θέλει. Μακριά από την όλη ζωή της Εκκλησίας η νηστεία και κάθε άσκηση ξοδεύεται άδικα. Ατομική σωτηρία δεν υπάρχει. «Έξω από την Εκκλησία δεν υπάρχει σωτηρία» (Τερτυλλιανός). Στην Α' Οικουμενική Σύνοδο οι Άγιοι Πατέρες θέσπισαν την 40ήμερη αυτή νηστεία, κατά μίμηση της 40ήμερης νηστείας του Κυρίου στην έρημο, ώστε προετοιμασμένοι με προσευχές και ελεημοσύνες, με νηστείες και αγρυπνίες, με δάκρυα και εξομολόγηση και καθαρή συνείδηση, να εορτάσουμε τις άγιες ήμερες των Παθών και της Αναστάσεως του Κυρίου μας.
Οι Πατέρες την συνδυάζουν, τέλος, με την ελεημοσύνη. Είναι, λένε, «ο αποδεκατισμός του έτους». Καθώς οι ημέρες της αυστηρής νηστείας είναι τριανταέξι και μισή ημέρα, το διάστημα αυτό είναι το ένα δέκατο της χρονιάς. Η λιτή δίαιτα του πιστού αυτό το διάστημα, τον βοηθάει να αποφύγει περιττά έξοδα και να τα διαθέσει στους εμπερίστατους αδελφούς.
Γενικά, η αληθινή νηστεία είναι μια από τις πολλές ευκαιρίες πνευματικής προετοιμασίας για τον εορτασμό της κοσμοσωτήριας Σταύρωσης και την μετοχή μας στην πανευφρόσυνη Ανάσταση του Χριστού. Εξάλλου, η Εκκλησία εντείνει την λειτουργική της ζωή σε αυτό το διάστημα, εμπλουτίζοντάς την με περισσότερες ακολουθίες. Η Θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου κάθε Κυριακή, η Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, οι Κατανυκτικοί Εσπερινοί, οι Χαιρετισμοί κάθε Παρασκευή και ο Ακάθιστος Ύμνος, το Μεγάλο Απόδειπνο και ο Μεγάλος Κανόνας ενισχύουν τους πιστούς στον πνευματικό τους αγώνα.
Ο ιερός υμνωδός γράφει: «Το στάδιο των αρετών έχει ανοίξει. Όσοι θέλετε να αθληθείτε, ας μπείτε, αναλαμβάνοντας τον καλόν αγώνα της νηστείας. Γιατί όσοι αθλούνται σύμφωνα με τους κανόνες, δίκαια στεφανώνονται. Κι αφού πάρουμε την πανοπλία του Σταυρού, ας πολεμήσουμε ενάντια στον εχθρό, έχοντας ως άρρηκτο τείχος την πίστη, ως θώρακα την προσευχή και ως περικεφαλαία την ελεημοσύνη. Αντί για μαχαίρι, τη νηστεία, που κόβει κάθε κακία από την καρδιά. Όποιος κάνει αυτά, παίρνει το αληθινό στεφάνι από τον βασιλιά όλων, τον Χριστό, την ημέρα της Κρίσεως».
Καλή και ευλογημένη Σαρακοστή!
Η νίκη της Ορθοδοξίας
«Κυριακή της Ορθοδοξίας» ονομάζεται η ερχόμενη Κυριακή. Είναι η πρώτη της Μεγάλης Σαρακοστής. Από τον 9ο αι. η Εκκλησία πανηγυρικά γιορτάζει τη μέρα αυτή την «αναστήλωση των εικόνων», δηλ. την αποκατάσταση της τιμητικής προσκύνησής τους, ύστερα από έναν αιώνα διωγμών από το κράτος και έριδος εκκλησιαστικής.
Από το 733 που ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο της Νέας Ρώμης ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος άρχισε η μεγάλη δοκιμασία για την Εκκλησία, που αποκλήθηκε «Εικονομαχία». Με αυτοκρατορικό πρόσταγμα, κατέβηκε από τη Χαλκή Πύλη η εικόνα του Χριστού και απαγορεύθηκε σταδιακά η τιμή των εικόνων και στη δημόσια λατρεία (στους ναούς) και στην ιδιωτική (στα σπίτια). Προωθήθηκε στην τέχνη ο φυτικός διάκοσμος και τα διάφορα σύμβολα (π.χ. ο Σταυρός). Όποιοι συλλαμβάνονταν να τιμούν κρυφά τις εικόνες, υποβάλλονταν σε διωγμούς. Αναδείχθηκαν έτσι «Ομολογητές» της πίστεως.
Οι ευσεβείς αντέδρασαν απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία με όπλα πνευματικά. Κυρίως με την πίστη τους και την προθυμία τους να ομολογήσουν την Αλήθεια, με οποιοδήποτε κόστος. Στον αγώνα αυτόν πρωταγωνίστησαν οι μοναχοί και τα μοναστήρια. Ο αυτοκράτορας στράφηκε εναντίον τους με διάφορους τρόπους, πέρα από τους διωγμούς, τις εξορίες και τις σωματικές τιμωρίες. Η (πλούσια) νομοθεσία των Ισαύρων μπορεί να διαπνέεται από την χριστιανική ηθική και να είναι εν πολλοίς φιλική προς την Εκκλησία, όμως τίθεται σε βάρος των μοναστηριών – κέντρων αντίστασης στη θρησκευτική πολιτική τους.
Το κύριο επιχείρημα των «Εικονομάχων» ήταν ότι οι ευσεβείς Χριστιανοί (οι «Εικονολάτρες», όπως τους χαρακτήριζαν) λάτρευαν δήθεν τις εικόνες και τα υλικά, από τα οποία είχαν κατασκευασθεί. Αυτό μπορεί να είχε μια δόση αλήθειας σε ό,τι αφορά τη λαϊκή ευσέβεια και ειδικά στην Ισαυρία (σημ. Συρία), τόπο καταγωγής του Λέοντος και των διαδόχων του. Όμως σίγουρα δεν αποτελούσε τη δογματική Αλήθεια της Εκκλησίας.
Το 789 συγκαλείται η Ζ΄ Οικ. Σύνοδος, που διατύπωσε το ορθό δόγμα. Η πρωτοβουλία ανήκε στην αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία και τον Πατριάρχη Άγ. Ταράσιο. Οι διωγμοί έπαυσαν προσωρινά, για να συνεχισθούν εντονότερα μέχρι το θάνατο του τελευταίου εικονομάχου αυτοκράτορα Θεοφίλου. Το 843 η Αυγούστα (σύζυγός του) Αγ. Θεοδώρα, μαζί με τον Πατριάρχη Άγ. Μεθόδιο πραγματοποίησαν την «αναστήλωση» των ιερών εικόνων. Με λιτανεία και επίσημη τελετή επανέφεραν τις εικόνες στους ναούς και επετράπη ξανά η χρήση τους στη δημόσια λατρεία.
Η νίκη της Εκκλησίας ήταν περιφανής. Μετά το σκοτάδι των διωγμών, η αυγή της Αλήθειας φάνηκε λαμπρότερη. Τι σηματοδοτεί αυτή η νίκη;
Η Αλήθεια νίκησε την πλάνη! Η Αλήθεια σχετικά με τις εικόνες συνοψίζεται στην φράση: «Η της εικόνος τιμή επί το πρωτότυπον αποβαίνει». Προσκυνάμε δηλ. την εικόνα, όχι τιμώντας το ξύλο και τα χρώματα, αλλά το εικονιζόμενο πρόσωπο.
Η Εκκλησία νίκησε τον «κόσμο»! Εκκλησία δεν ήταν μόνο οι Πατριάρχες ή οι Εικονομάχοι (Χριστιανοί, μέλη της Εκκλησίας κι αυτοί), που προσωρινά επέβαλαν τη δική τους «αλήθεια» χάρη στην κρατική ισχύ, τη δύναμη της κοσμικής εξουσίας. Εκκλησία είναι το Σώμα του Χριστού. Και οι μεν τέθηκαν εκτός Εκκλησίας με τα έργα τους, αυτή όμως θριάμβευσε.
Η Εκκλησία στολίσθηκε με Ομολογητές και Μάρτυρες, όπως τον Πατριάρχη ΚΠόλεως Άγ. Παύλο, τον Άγ. Ιωάννη το Δαμασκηνό, τους αδελφούς Οσίους Θεόδωρο και Θεοφάνη τους Γραπτούς, τον Όσιο Ιωαννίκιο τον Μέγα, την Αγ. Θεοδώρα την Αυγούστα κ.ά.
Η ενότητα υπερέβη το διχασμό! Ο διχασμός του Εκκλησιαστικού Σώματος σε εικονομάχους και «εικονολάτρες» υπήρξε πιο επικίνδυνος ακόμη κι απ’ τους διωγμούς των ειδωλολατρών αυτοκρατόρων. Ο κίνδυνος ήταν πλέον «εντός των τειχών». Όμως η ενότητα στην στερεωμένη ορθόδοξη πίστη διασφάλισε τον ακύμαντο πλου του σκάφους της Εκκλησίας.
Ο διωγμός αναθέρμανε την Πίστη! Δοκίμασε τις πνευματικές αντοχές των πιστών. Έδωσε την ευκαιρία στην Εκκλησία να διατυπώσει με σαφήνεια την πίστη της και να μας την παραδώσει, αποκαθαρμένη από αμφισβητήσεις, προς διαφύλαξη.
Τέλος, αναδείχθηκε η αξία της εκκλησιαστικής Παράδοσης. Το «Συνοδικόν της Ορθοδοξίας» διακηρύττει ως μοναδική διέξοδο από τέτοιου είδους περιπέτειες την Παράδοση, που κληρονόμησε η Εκκλησία από τον Χριστό, μέσω των Αποστόλων, των Μαρτύρων, των Ομολογητών, των Πατέρων και ολόκληρη την ιερή αλυσίδα μέχρι τις μέρες μας.
Προσέγγιση του Θεού Λόγου με τον ορθό λόγο;
Μια φωτεινή μορφή, τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, προβάλλει την Β’ Κυριακή των Νηστειών στους πιστούς η Εκκλησία.
Ο Άγιος Γρηγόριος γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη από εύπορους και ευσεβείς γονείς. Ανατράφηκε έτσι με «τα νάματα της ευσεβείας», αλλά μπόρεσε να δεχθεί πλούσια την «θύραθεν παιδεία» κοντά σε φημισμένους δασκάλους της εποχής του. Πόθος φιλόθεος οδήγησε τον ίδιο, αλλά και την χήρα μητέρα και τα αδέλφια του να επιλέξουν τον μοναχικό βίο.
Ο Άγ. Γρηγόριος αρχικά μόνασε στην αγιορείτικη Μονή Βατοπαιδίου, έχοντας ως δάσκαλο στη νηπτική θεωρία και πράξη τον ενάρετο μοναχό Νικόδημο. Κοντά του δέχθηκε σε αποκαλυπτικό όραμα την υπόσχεση της Παναγίας ότι θα τον προστατεύει διά βίου. Ανταποκρίθηκε έτσι η Θεοτόκος στις γεμάτες ταπείνωση, πύρινες δεήσεις του: «Φώτισόν μου το σκότος!»
Αργότερα ασκήθηκε στην Μονή της Μεγίστης Λαύρας, αλλά επιθυμώντας σφοδρά να βρίσκεται «μόνος μόνω Θεώ» αναχώρησε για τα ενδότερα της αθωνικής ερήμου. Επιδόθηκε σε άσκηση αυστηρή. Περιόρισε τις αισθήσεις του και διέθετε όλο τον καιρό του στην προσευχή και στη μελέτη των θείων Γραφών. Με την αγρυπνία και την πλήρη ταπείνωσης και μετάνοιας προσευχή του, εξάγνισε την ψυχή του και έγινε σκεύος εκλεκτό του Αγίου Πνεύματος.
Κυνηγημένος από επιδρομείς, ίδρυσε Σκήτη στη Βέροια, ενώ έγινε και Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, χωρίς να διακόψει τους ασκητικούς αγώνες του, μέχρι την κοίμησή του, το 1362.
Ο Άγιος Γρηγόριος επιδόθηκε ιδιαίτερα στη νοερά προσευχή και την ευχή «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με». Προσέγγισε έτσι υπαρξιακά τον Θεό και αξιώθηκε να βιώσει ουράνιες εμπειρίες. Είχε την εμπειρία του «ακτίστου φωτός». Περιβαλλόταν δηλαδή, κατά την προσευχή του, με φως ουράνιο. Φως αισθητό, αλλά όχι κτιστό ή προερχόμενο από κάποια υλική πηγή.
Πρόκειται για εξαιρετικό χάρισμα, που ο Θεός παρέχει σε αγωνιστές, που έχουν κενώσει τους εαυτούς τους από τα πάθη τους και έχουν γεμίσει την ψυχή τους με τον Θείο Έρωτα. Ανάλογες εμπειρίες του ακτίστου φωτός μαρτυρούνται στους βίους παλαιών και νεώτερων Αγίων της Εκκλησίας: του Οσίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, του Οσ. Γρηγορίου του Σιναΐτου και πρόσφατα του Γέροντα Ιωσήφ του Ησυχαστή και του π. Παϊσίου.
Η εμπειρία αυτή είναι γεγονός πως σκανδαλίζει την ανθρώπινη λογική. Μόνο με την Πίστη μπορεί κανείς να την αποδεχθεί. Στους χρόνους του Αγ. Γρηγορίου ο επίσκοπος Ιέρακος της Καλαβρίας, Βαρλαάμ –κάτοχος σπουδαίας κοσμικής παιδείας- και ο μαθητής του, μοναχός Ακίνδυνος αμφισβήτησαν την άκτιστη φύση του Φωτός αυτού.
Στην Σύνοδο του 1341, την οποία συνεκάλεσε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος, ο Άγιος Γρηγόριος απέδειξε με αντιρρητικούς λόγους του ότι πρόκειται για το Φως του μέλλοντος αιώνος, το οποίο υποσχέθηκε ο Χριστός στους Δικαίους. Είναι το ίδιο το Φως της Μεταμορφώσεως, αισθητό απαύγασμα της άκτιστης Φύσης του Τριαδικού Θεού, αλλά όχι κτιστό φαινόμενο, όπως υποστήριζαν οι Βαρλαάμ και Ακίνδυνος.
Η «ησυχαστική έριδα», όπως αποκλήθηκε η θεολογική αμφισβήτηση για το Άκτιστο Φως, ξεκινάει από δύο διαφορετικούς δρόμους προσέγγισης του Θεού. Και οι δύο δεν είναι άγνωστοι σ’ εμάς, σήμερα.
Άλλοι διαλέγουν την πλατειά οδό, την ευκολοδιάβατη, που δεν απαιτεί προσωπικό αγώνα και θυσίες. Προσπαθούν με μόνη την ατελή και πεπερασμένη λογική τους –τον «ορθό λόγο» του Διαφωτισμού- να προσπελάσουν τον Απρόσιτο. Και αποτυγχάνουν, καταλήγοντας είτε σε υλιστικές και αθεϊστικές θεωρίες είτε σε αποϊεροποιημένες θεωρήσεις του Θείου.
Την «στενή και τεθλιμμένη οδό» διαλέγουν όσοι ακολουθούν την ασκητική διαγωγή, που η Εκκλησία προτείνει –όχι για τους μοναχούς μόνο, αλλά για όλα τα μέλη Της, στο κατά δύναμη. Αυτήν υποδεικνύει και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.
Είναι η υπαρξιακή προσέγγιση του Θεού, με καρδιά καθαρμένη από τα πάθη. Τα «ψυχοκαθάρσια φάρμακα» που προτείνει η Εκκλησία –εξαιρετικά δε την περίοδο της Μεγ. Σαρακοστής- είναι η συμμετοχή στα ιερά μυστήρια, η ταπείνωση, η προσευχή, η νηστεία, ο περιορισμός των κάθε λογής επιθυμιών μας και τέλος η διαρκής ανάσταση από τις πτώσεις μας, δηλαδή η μετάνοια.
Υπάρχουν και σήμερα αφανείς Άγιοι, με εμπειρίες του Ακτίστου Φωτός. Όλοι οι Χριστιανοί, που αγωνίζονται δεν σημαίνει ότι θα λάβουν το χάρισμα αυτό. Σίγουρα όμως θα αισθάνονται μέσα στους καθημερινούς τους κόπους τους ευφροσύνη υπέρλογη και την Χάρη του Θεού. Ο Χριστός μας διαβεβαιώνει. Οι βίοι των Αγίων το επιβεβαιώνουν.
«Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα…»
Η θαυμάσια και κατανυκτική περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής έχει ως τέρμα της τα Πάθη και την Ανάσταση του Χριστού. Θα παρέλθει όμως χωρίς αποτελέσματα, αν δεν ανταποκριθεί ο καθένας μας στο μεγάλο προσκλητήριο: να σταυρωθούμε και να αναστηθούμε κι εμείς μαζί με τον Χριστό.
Πώς; Σταυρώνοντας τα Πάθη μας. Νεκρώνοντας τον «παλαιό άνθρωπο», τον δούλο της αμαρτίας. Και τέλος, ζώντας την προσωπική μας ανάσταση, την ανάπλαση ενός νέου ανθρώπου. Ενός πλάσματος αποξενωμένου απ’ την αμαρτία και συμφιλιωμένου με τον Θεό.
Σταυροαναστάσιμη, λοιπόν, η πορεία μας. Καλείται να είναι αγωνιστική και κοπιώδης. Στο μέσον αυτής της πορείας, η Εκκλησία προβάλλει τον Τίμιο Σταυρό την ερχόμενη Κυριακή, τρίτη των Νηστειών, Η Κυριακή αυτή ονομάζεται «της Σταυροπροσκυνήσεως».
Στο τέλος του κυριακάτικου όρθρου ο ιερέας λιτανεύει τον Τίμιο Σταυρό πάνω σ’ ένα δίσκο, στολισμένο με άνθη, που θα μοιραστούν σε όλους τους πιστούς. Στις λευκαδίτικες εκκλησίες ο Σταυρός συνοδεύεται από βιολέτες. Δεχόμαστε έτσι την υπόμνηση ότι ο Σταυρός είναι «το ζωηφόρον φυτόν», απ’ το οποίο βλάστησε η σωτηρία μας. Μετά την λιτάνευση, ο ιερέας στέκεται μπροστά από τον Τίμιο Σταυρό (χωρίς το Σώμα του Εσταυρωμένου) στον σολέα. Λέει σύντομη δέηση και ψέλνει τον ύμνο: «Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα, και την αγίαν Σου Ανάστασιν δοξάζομεν».
Ο Τίμιος Σταυρός, καθώς θα βρίσκεται για μια ολόκληρη εβδομάδα στο μέσον του ναού, καλεί τους πιστούς να τον ασπασθούν και να αντλήσουν δύναμη για το άλλο μισό της πορείας τους. Διότι, χωρίς καλά – καλά να το καταλάβουμε, φτάσαμε κιόλας στο μέσον της Μεγάλης Σαρακοστής. Και όπως οι οδοιπόροι λαχταρούν να βρουν ένα πλατύφυλλο δέντρο για να ξαποστάσουν στη δροσιά του, έτσι και οι Χριστιανοί βλέπουν αυτό το «ευσκιόφυλλον δένδρον», τον Τίμιο Σταυρό, και αναπαύονται. Ανανεώνονται πνευματικά.
Μπορούν να δουν καθαρά ποια είναι η αρχή και το τέλος της ανθρώπινης περιπλάνησης. Στον Παράδεισο προηγουμένως ένα ξύλο, ένα δέντρο έγινε η αφορμή της ανθρώπινης αποστασίας. Γεύθηκε ο άνθρωπος τον απαγορευμένο καρπό, την αμαρτία και αποξενώθηκε από τον Θεό. Με την σταυρική θυσία του Χριστού όμως, ένα άλλο ξύλο, το Τίμιο Ξύλου του Σταυρού Του, έγινε όργανο συμφιλίωσης.
Ο υμνωδός ψέλνει κι εμείς αποδίδουμε ελεύθερα το κοντάκιο των ημερών: «Η πύρινη ρομφαία δεν φυλάει πια την πύλη της Εδέμ. Διότι σβήστηκε με παράδοξο τρόπο από το ξύλο του Σταυρού. Το κεντρί του θανάτου και η νίκη του Άδη απομακρύνθηκαν. Κι Εσύ, Σωτήρα μου, φάνηκες, λέγοντας σ’ εκείνους που βρίσκονται στον Άδη: Μπείτε και πάλι στον Παράδεισο».
Ο κόπος της νηστείας και του αγώνα που ο καθένας καταβάλλει –στο μέτρο των δυνάμεών του- μετριάζονται στη θέα του Σταυρού. Μας υπενθυμίζει πόσα έπαθε ο Χριστός πάνω στο Ξύλο αυτό –όργανο ατιμωτικής καταδίκης μέχρι τότε, ένδοξο τρόπαιο κατά του θανάτου μετά την Σταύρωσή Του- και τονώνει την ελπίδα μας στη δόξα που ο Σταυρός του Χριστού μας προσφέρει.
Γιατί προσκυνάμε τον Τ. Σταυρό στη μέση της Μεγ. Σαρακοστής; Οι Πατέρες κάνουν τον παραλληλισμό με το ξύλο που έβαλε ο Μωυσής στη μέση της πηγής, στην τοποθεσία Μερρά, και τα μέχρι τότε πικρά ύδατα έγιναν γλυκά και πόσιμα. Έτσι η πικρία από τη νηστεία και τον αγώνα της Σαρακοστής γλυκαίνουν, χάρη στον Τίμιο Σταυρό, με την προσδοκία των Παθών και της Ανάστασης.
Η Κλίμακα των αρετών
Η τέταρτη Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη στον Όσιο Ιωάννη, τον ηγούμενο της Μονής του Σινά και συγγραφέα της «Κλίμακος».
Έζησε τον 6ο αι. Προερχόταν από εύπορη οικογένεια και μπόρεσε έτσι να λάβει ανώτερη μόρφωση. Σε νεαρή ηλικία αναχώρησε για την έρημο του Σινά μαζί με τον αδερφό του, Γεώργιο. Έγινε υποτακτικός του αββά (=γέροντα) Μαρτυρίου. Δεκαεννιά χρόνια αργότερα αποσύρθηκε σε ένα σπήλαιο, στην περιοχή «Θολάς». Ασκήθηκε εκεί στην ησυχαστική ζωή για σαράντα χρόνια, φτάνοντας σε μέτρα αρετής και αγιότητας. Προς το τέλος της ζωής του αναδείχθηκε ηγούμενος της Μονής του Σινά. Οι συνασκητές του τον θεωρούσαν «νέο Μωϋσή», αφού «το καθαρό νερό της διδασκαλίας του έσβηνε κάθε πνευματική δίψα». Είχε ακόμη το χάρισμα της θαυματουργίας. Εκοιμήθη στις 30 Μαρτίου του 600 σε ηλικία 75 ετών.
Ο ηγούμενος της Ραϊθώ, Ιωάννης του ζήτησε να καταγράψει όσα ταιριάζουν στη μοναχική πολιτεία και να του τα στείλει. Τα περίμενε μάλιστα σαν «θεόγραφες πλάκες».Οι αρετές μοιάζουν, λέει ο όσιος Ιωάννης, με τα σκαλιά από την κλίμακα, που είδε ο Ιακώβ να ξεκινάει από τη γη και να φτάνει στον ουρανό. Διότι η μία παραπέμπει στην άλλη και ανεβάζουν στον ουρανό όποιον θέλει. Γι’ αυτό το έργο του ονομάστηκε «Κλίμαξ». Επειδή όμως ο αγώνας για να φτάσει ο άνθρωπος στην κατά Θεόν τελείωση με τις αρετές δεν αφορά μόνο τους μοναχούς, γι’ αυτό η μελέτη της «Κλίμακας» είναι ωφέλιμη για κάθε Χριστιανό.
Με την σειρά ο όσιος Ιωάννης αναφέρεται στα εξής θέματα: απάρνηση των εγκοσμίων, υπακοή (στον πνευματικό), μετάνοια, μνήμη θανάτου, «χαροποιόν πένθος» (δηλ. πένθος για την αμαρτία, με την χαρά που δίνει η ελπίδα στον Θεό). Ακολούθως περιγράφονται τα σκληρά πάθη, με τα οποία καλείται να πολεμήσει ο πνευματικός αγωνιστής: οργή, μνησικακία, καταλαλιά (κατηγορία, συκοφαντία), πολυλογία, ψέμα, ακηδία (έλλειψη διάθεσης για πνευμ. αγώνα), γαστριμαργία, ανηθικότητα, φιλαργυρία, αναισθησία, ύπνος, δειλία, κενοδοξία (ματαιοδοξία), υπερηφάνεια, βλασφημία, πονηρία. Περιγράφει όμως και τις αντίστοιχες αρετές: αοργησία, σιωπή, εγκράτεια, αγνεία και σωφροσύνη, ακτημοσύνη, αγρυπνία, πραότητα, απλότητα, ταπεινοφροσύνη. Μιλάει τέλος για τους γλυκείς καρπούς των ασκητικών μόχθων: την κατάκτηση της ησυχίας, της μακαρίας προσευχής, της απουσίας των παθών.
Το αριστούργημά του είναι ο εικοστός έκτος από τους λόγους του, ο «περί διακρίσεως». Μιλάει γενικά για τα πάθη, τις αρετές, τους λογισμούς και τη διάκρισή τους. Σαν κατακλείδα του σημειώματός μας παραθέτουμε ελάχιστα αποσπάσματα:
«Μετά τον Θεό, ας έχουμε σε κάθε ενέργειά μας ως άγρυπνο φρουρό και ως γνώμονα ασφαλή τη συνείδησή μας. Έτσι, αντιλαμβανόμενοι από πού φυσάει ο άνεμος, ανοίγουμε προς τα εκεί τα πανιά του πλοίου μας.
Να γίνουν όλοι απαθείς δεν είναι βεβαίως δυνατόν. Να σωθούν όμως όλοι και να συμφιλιωθούν με τον Θεό δεν είναι αδύνατον.
Όπως ο ήλιος με το φως του δείχνει τον χρυσό που λάμπει, έτσι και η αρετή φανερώνει αυτόν που την έχει.
Όπως πολλές φορές μία σπίθα κατέκαυσε ένα μεγάλο δάσος, έτσι και μία ενάρετη πράξη συνέβη να εξαλείψει πλήθος από μεγάλα πταίσματα.
Αυτός που έχει ορθή πίστη και όμως διαπράττει αμαρτίες, μοιάζει με πρόσωπο που δεν έχει οφθαλμούς. Αυτός που δεν έχει πίστη και όμως πράττει ίσως μερικά καλά, μοιάζει με εκείνον που αντλεί νερό και το χύνει σε ένα τρυπημένο πιθάρι».
(Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, έκδοση Ιεράς Μονής Παρακλήτου Ωρωπού)
Οδηγός προς την μετάνοια
Ολόκληρη η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής απευθύνει στους πιστούς σάλπισμα μετανοίας. Τις δυό πρώτες Κυριακές του Τριωδίου ως πρότυπα μετάνοιας προβάλλονται ο Τελώνης και ο Άσωτος Γιος. Ο ένας, έχοντας επίγνωση της αμαρτωλότητάς του, έλεγε με ταπείνωση: «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ». Ο άλλος, ειλικρινά μετανοιωμένος, παίρνει τη μεγάλη απόφαση και γυρίζει στην πατρική εστία –τον χαμένο Παράδεισο, ερμηνεύουν οι Πατέρες.
Αυτή την τελευταία Κυριακή της Σαρακοστής, την πέμπτη των Νηστειών, λίγο πριν αρχίσει η Εβδομάδα των Παθών και της Ανάστασης, μια άλλη ιερή μορφή –ιστορικό πρόσωπο τούτη τη φορά- γίνεται «κήρυκας μετανοίας». Πρόκειται για την Οσία Μαρία την Αιγυπτία.
Σε ηλικία μόλις δώδεκα ετών απομακρύνθηκε από τους γονείς της κρυφά και πήγε στην Αλεξάνδρεια. Στην μεγαλούπολη αυτή της εποχής της, έζησε άσωτο βίο για δεκαεφτά ολόκληρα χρόνια. Κάποτε μπήκε από περιέργεια σε ένα πλοίο, με προορισμό τα Ιεροσόλυμα. Έφτασε στην Αγία Πόλη μαζί με τους προσκυνητές. Άλλά ακόμη κι εκεί επιδόθηκε σε κάθε είδους αμαρτία, παρασέρνοντας πολλούς.
Θέλησε να μπει και στο ναό της Αναστάσεως, την ημέρα της Ύψωσης του Σταυρού. Πλην όμως αισθάνθηκε αόρατη δύναμη να την εμποδίζει, ενώ το πλήθος όλο του λαού έμπαινε χωρίς κανένα εμπόδιο. Το γεγονός αυτό την πλήγωσε βαθιά…
Μετάνοιωσε για όσα είχε κάνει και πήρε την μεγάλη απόφαση: να αλλάξει τη ζωή της. Γύρισε, λοιπόν, και πάλι στο Ναό. Μπήκε τότε μέσα δίχως κανένα εμπόδιο. Προσκύνησε το τίμιο Ξύλο και έφυγε την ίδια ημέρα από τα Ιεροσόλυμα. Διάβηκε τον Ιορδάνη ποταμό και έφτασε στα μέρη της ερήμου.
Η Οσία έζησε στην έρημο ασκητικά σαράντα εφτά χρόνια, με στερήσεις, μόνη της, με προσευχή στον μόνο Θεό. Κοντά στα τέλη της ζωής της συνάντησε έναν ερημίτη, τον Άγιο Ζωσιμά. Του εξομολογήθηκε τη ζωή της από την αρχή. Κατόπιν τον παρακάλεσε να της φέρει τα άχραντα Μυστήρια για να κοινωνήσει. Πράγματι, το επόμενο έτος, πήγε ο Ζωσιμάς την Μεγάλη Πέμπτη και την κοινώνησε.
Τον μεθεπόμενο χρόνο ξαναπήγε εκεί ο ερημίτης Ζωσιμάς. Βρήκε όμως την οσία ξαπλωμένη στη γη, νεκρή και ένα γράμμα δίπλα της, που έγραφε: «Αββά Ζωσιμά, θάψε εδώ το σώμα της άθλιας Μαρίας. Πέθανα την ίδια μέρα που κοινώνησα. Προσευχήσου για μένα». Αυτό έγινε γύρω στο 378 μ.Χ.
Η οσία Μαρία αποτελεί μια συγκλονιστική περίπτωση βαθειάς πτώσης. Διέθετε όμως την τόλμη και την απαραίτητη ταπείνωση να μην χαθεί στην απελπισία της, παΡρά να «σηκωθεί». Ενώ ζούσε σταυρωμένη από τα πάθη και τις αμαρτίες της, ζήτησε το έλεος του Θεού και βίωσε την προσωπική της ανάσταση.
Δεν είναι τυχαίο που η Εκκλησία προβάλλει την αγία μορφή της λίγο πριν την Μεγάλη Εβδομάδα. Ο συγκλονιστικός βίος της Οσίας Μαρίας –γραμμένος από τον Άγιο Σωφρόνιο, Πατριάρχη Ιεροσολύμων- δεν έχει ανάγκη από άλλα σχόλια. Και μόνος του, νουθετεί τον καλοπροαίρετο Χριστιανό. Διδάσκει ότι η Εκκλησία παρέχει την μοναδική διέξοδο από την έρημο των παθών μας: το μυστήριο της μετάνοιας, την ιερά εξομολόγηση.
Η αμαρτία δεν είναι παρά μια αστοχία, μια λοξοδρόμηση απ’ την οδό της συμφιλίωσης με τον Θεό. Η ειλικρινής μετάνοια ξαναφέρνει τον άνθρωπο στην σωστή τροχιά, στην κατεύθυνση της κοινωνίας με τον Θεάνθρωπο Χριστό. Εκείνον, που θα παρακολουθήσουμε τις προσεχείς μέρες να σταυρώνεται για τις δικές μας αμαρτίες και ν’ ανασταίνεται, για να μας λυτρώσει απ’ την φθορά και το θάνατο.
Σειρά Β΄: Από την εκκλησιαστική ζωή της Μεγάλης Σαρακοστής (2006)
Ιδού καιρός ευπρόσδεκτος!
Διανύουμε ήδη την Α΄ εβδομάδα των Νηστειών. Η Καθαρά Δευτέρα σηματοδότησε την απαρχή της τεσσαρακονθήμερης περιόδου που η Εκκλησία έχει θεσπίσει, για την καλύτερη δυνατή προετοιμασία των πιστών, ώστε να συμμετάσχουν στο Πάθος και την Ανάσταση του Σωτήρα Χριστού.
«Ιδού καιρός ευπρόσδεκτος! Ιδού καιρός μετανοίας!» Ο υμνωδός μας υπενθυμίζει ότι αρχίζει ήδη να εντείνεται ο πνευματικός αγώνας του Χριστιανού. Προκαλεί όσους θέλουν να εισέλθουν στο «στάδιο των αρετών» και να συμμετάσχουν στον «καλόν της νηστείας αγώνα». Η συμμετοχή είναι προαιρετική και εκούσια. Συνιστά όμως τη βασική οδό προς τον Γολγοθά και το Κενό Μνημείο, που φεγγοβολούν στο τέλος της ευλογημένης σαρακοστιανής πορείας μας.
Τις τέσσερις Κυριακές που προηγήθηκαν της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είδαμε τις πρoϋποθέσεις συμμετοχής στον αγώνα και θυμηθήκαμε το έπαθλο. Ήδη η υμνολογία μας υπενθυμίζει καθημερινά τους κανονισμούς, ενώ συγκεκριμένες τεχνικές βοηθούν τους Χριστιανούς στην αθλητική τους προσπάθεια.
Προϋπόθεση πρώτη: Ταπείνωση όμοια με αυτήν του Τελώνη.
Προϋπόθεση δεύτερη: Μετάνοια ειλικρινής και απροϋπόθετη, όπως του Ασώτου Υιού, αλλά και ελπίδα στο έλεος του Σπλαγχνικού Πατέρα της ίδιας παραβολής.
Προϋπόθεση τρίτη: Αγάπη για τον Θεό και την κάθε εικόνα Του, τον κάθε άνθρωπο που πεινάει ή διψάει, είναι ξένος, γυμνός ή φυλακισμένος.
Υπάρχουν και σημαντικές παγίδες. Πρώτη η υπερηφάνεια και οι «εκ δεξιών» λογισμοί του -κατά τα λοιπά ευσεβούς, νηστευτή και ελεήμονα- Φαρισαίου. Κατόπιν, ο φθόνος και η ζηλοτυπία του μεγαλύτερου γιου (από την παραβολή του Ασώτου). Και βέβαια, η αδυναμία μας να αναγνωρίσουμε τον ίδιο τον Χριστό στο πρόσωπο των ενδεών αδελφών.
Το έπαθλο είναι συγκεκριμένο και πολύτιμο: η επάνοδος στον χαμένο Παράδεισο. Η επιστροφή του πλάσματος κοντά στον Πλάστη του. Η επανάκτηση της παρρησίας προς τον Θεό, την οποία οι Πρωτόπλαστοι έχασαν το τρομερό δειλινό της αποστασίας. Μακριά απ’ τον Θεό, ο παρήκοος άνθρωπος τρέφεται με τα ξυλοκέρατα που προορίζονται για τους χοίρους. Γεύεται τους καρπούς της αμαρτίας. Αδυνατεί να χορτάσει με απολαύσεις απατηλές. Έχει την ψευδαίσθηση πως κρύβεται απ’ το παντεποπτικό βλέμμα του Θεού μέσα στις φυλλωσιές του χαμένου Παραδείσου.
Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η κατ’ εξοχήν αγωνιστική περίοδος για τον Χριστιανό.
Έχουμε ίσως συνηθίσει να στεκόμαστε στο ιερό αγώνισμα της νηστείας. Πολύτιμη ασφαλώς και ουσιαστική η τήρησή της. Δεν συνιστά νεκρό τύπο ή μόνο μια καλή ευκαιρία υγιεινής διατροφής. Η νηστεία αποτελεί βασικό βοήθημα για την χαλιναγώγηση των παθών. Είναι μια θυσία των επιθυμιών και των άπληστων ορέξεών μας για την αγάπη Εκείνου που πρόκειται να πάθει και να σταυρωθεί για τις δικές μας αμαρτίες. Είναι μια εκδήλωση της υπακοής μας στην Εκκλησίας και μια κάλλιστη ευκαιρία για να εναρμονισθούμε με τον τρόπο ζωής που εκείνη, το Σώμα του Χριστού, προτείνει.
Η Σαρακοστή όμως είναι γενικά «καιρός εγκρατείας» και όχι απλά «καιρός νηστείας». Προκαλούμαστε να πιστεύσουμε στον Θεό με μεγαλύτερη ζέση και περισσότερη ακρίβεια. Καλούμαστε να εντείνουμε την προσωπική μας προσευχή, αλλά και να συμμετάσχουμε με μεγαλύτερη συνέπεια στη λειτουργική ζωή της εκκλησιαστικής κοινότητας, που διανθίζεται αυτή την περίοδο με περισσότερες και κατανυκτικότερες ιερές ακολουθίες. Καλούμαστε να επιδοθούμε στην ελεημοσύνη, από το υστέρημά μας, με αγάπη για τον αδελφό, με συναίσθηση ότι η προσφορά μας απευθύνεται στον ίδιο τον Χριστό.
Η αποξένωση απ’ τις κακές έξεις, η εγκράτεια στη γλώσσα, η αποχή από τον θυμό, ο χωρισμός από τις επιθυμίες, την κατάκριση, το ψεύδος και την επιορκία αποτελούν το απαραίτητο συμπλήρωμα για να είναι η νηστεία μας αληθινή και ευπρόσδεκτη στο Θεό.
Σημείωση: Από την στήλη αυτή των πάντοτε φιλόξενων «Ν.τ.Λ.» θα παρουσιασθούν στα επόμενα φύλλα θέματα από την ζωή της Εκκλησίας κατά την Μεγ. Σαρακοστή.
Οι ιερές ακολουθίες
Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η κατ’ εξοχήν κατανυκτική περίοδος του έτους. Η Εκκλησία προσπαθεί να συγκινήσει τις ψυχές των ανθρώπων και να δημιουργήσει το κατάλληλο πνευματικό κλίμα, που θα τους οδηγήσει πιο κοντά στον Θεό.
Είναι περίοδος έντασης της λειτουργικής ζωής. Οι λατρευτικές ευκαιρίες πολλαπλασιάζονται. Ασφαλώς, ο κάθε Χριστιανός στο «ταμιείον» του έχει τη δυνατότητα να καλλιεργήσει περισσότερο των «έσω άνθρωπο» και να βρεθεί ενώπιος ενωπίω με τον Θεό. Ωστόσο οι καμπάνες των εκκλησιών, στις μονές αλλά και στον κόσμο, ηχούν τακτικότερα και προσκαλούν τους πιστούς στην κοινή Λατρεία, την επ’ Εκκλησίας.
Δεν αρκεί ο προσωπικός αγώνας. Η θεοευλόγητη εμπειρία της κοινωνίας των προσώπων συνιστά στήριγμα απαραίτητο και μοναδικό για τον αγωνιζόμενο άνθρωπο. Άσκηση εκτός Εκκλησίας και προσευχή αποκλειστικά ατομική, ξεκομμένη από την κοινή λειτουργική σύναξη μοιάζουν με… συμμετοχή σε πρωτάθλημα χωρίς αντιπάλους, με αγώνα δρόμου έξω απ’ τον στίβο και με γυμναστικές ασκήσεις δίχως τα απαραίτητα όργανα.
Η λειτουργική ζωή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η πνευματική τροφή του αγωνιζόμενου Χριστιανού. Ευωδιάζουν οι ναοί απ’ το θυμίαμα που χρησιμοποιείται πιο συχνά στις ιερές ακολουθίες. Ηρεμούν οι εκκλησιαζόμενοι με το ιλαρό φως των καντηλιών και των κεριών. Περισσότερες και με ιδιαίτερο χρώμα οι ιερές ακολουθίες γαληνεύουν τις ψυχές και αναπτερώνουν το νου. Η λειτουργική τάξη τώρα τηρείται με ακρίβεια ακόμη και στις ενορίες, όπου τον υπόλοιπο χρόνο οι ακολουθίες συντομεύονται και εν πολλοίς περικόπτονται για να οικονομηθούν οι εν τω κόσμω Χριστιανοί, με τον ελάχιστο διαθέσιμο χρόνο και τις πολλές βιοτικές μέριμνες.
Στην ακολουθία του Όρθρου διαβάζονται οι «βασιλικοί ψαλμοί» (Επακούσαι σου Κύριος εν ημέρα θλίψεως… Κύριε, σώσον τον βασιλέα…). Με τις εννέα βιβλικές ωδές, που περιέχονται σε διάφορα βιβλία της Αγ. Γραφής και διαβάζονται κατά την καθορισμένη τάξη, δοξολογείται το όνομα του Θεού, διότι: α) έσωσε τον Ισραήλ απ’ τη δουλεία τον Αιγυπτίων μέσω της Ερυθράς Θάλασσας, β) έδωσε το Νόμο Του στον θεόπτη Μωϋσή, γ) η στείρα Άννα απέκτησε γιο, τον προφήτη Σαμουήλ, δ) φανερώθηκε στους προφήτες Αββακούμ και Ησαΐα, ε) διέσωσε τον προφήτη Ιωνά στην κοιλία του κήτους, στ) έσωσε τους Αγίος Τρεις Παίδες στο πυρωμένο καμίνι, ζ) είναι δημιουργός του κόσμου, όπως Τον ανύμνησαν οι Τρεις Παίδες και η) αξίωσε τον ιερέα Ζαχαρία να αποκτήσει γιο, τον Πρόδρομο Ιωάννη.
Ακολουθούν λιτές οι ακολουθίες των Ωρών, που τελούνταν κανονικά τέσσερις φορές την ημέρα, σύμφωνα με το ιουδαϊκό σύστημα διαίρεσης της μέρας: την α΄ ώρα (6 π.μ.), την γ΄ ώρα (9 π.μ., οπότε έγινε και η Πεντηκοστή), την στ΄ ώρα (12 μεσημ., οπότε ο Χριστός προσηλώθηκε στον Σταυρό) και την θ΄ ώρα (3 μ.μ., οπότε ο Χριστός, πάνω στον Σταυρό, παρέδωσε το πνεύμα Του).
Ο Εσπερινός την Μεγάλη Τεσσαρακοστή έχει ιδιαίτερο χρώμα. Απλός τις καθημερινές, με περισσότερους ύμνους τις Κυριακές. Τις Κυριακές ψάλλονται κατανυκτικοί ύμνοι, που προτρέπουν τους πιστούς προς τη μετάνοια. Επίσης,ψάλλονται τα «μεγάλα προκείμενα»: «Μη αποστρέψης το πρόσωπόν Σου από του παιδός Σου, ότι θλίβομαι. Ταχύ επάκουσόν μου, πρόσχες τη ψυχή μου και λύτρωσαι αυτήν» και «Έδωκας κληρονομίαν τοις φοβουμένοις το Όνομά Σου, Κύριε». Στον πρώτο κατανυκτικό εσπερινό (Κυριακή της Τυρινής), «της Συγγνώμης» όπως λέγεται, κλήρος και λαός δίνουν τον εν Κυρίω ασπασμό, για να προχωρήσουν ειρηνικοί και συγχωρεμένοι στην Μεγ. Τεσσαρακοστή. Στη Λευκάδα, κάθε Κυριακή τελείται ένας μόνο κατανυκτικός εσπερινός στο ναό του Αγ. Νικολάου και ακολουθεί θ. κήρυγμα.
Τα απογεύματα τελείται το Μέγα Απόδειπνο, με πολλούς ψαλμούς, ευχές και σύντομους ύμνους («Μεθ’ ημών ο Θεός γνώτε έθνη και ηττάσθε, ότι μεθ’ ημών ο Θεός» κ.ά. κατανυκτικά τροπάρια). Στα απόδειπνα της Α΄Εβδομάδας των Νηστειών ψάλλεται ο Μ. Κανόνας, χωρισμένος σε τέσσερα μέρη.
Για την Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία, τους Χαιρετισμούς και τον Μ. Κανόνα θα γίνει ιδιαίερη αναφορά σε επόμενα κείμενα.
Η Θεία Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου και η Προηγιασμένη
Η Μεγ. Τεσσαρακοστή είναι μια περίοδος πένθιμη. Πενθεί ο άνθρωπος για τις αστοχίες, τις «αμαρτίες» του και καλείται να έρθει «εις εαυτόν». Η λύπη όμως δεν κυριαρχεί. Συνοδεύεται από χαρά ανεκλάλητη, με την ελπίδα ότι η Ανάσταση του Χριστού θα σημάνει και τη δική μας συνανάσταση. Το μωβ ή το βαθύ βυσσινί χρώμα που κυριαρχεί στο διάκοσμο των ναών αυτή την περίοδο αισθητοποιεί αυτήν ακριβώς την σταυροαναστάσιμη ατμόσφαιρα, το κλίμα της χαρμολύπης.
Η θ. Λειτουργία είναι το κατ’ εξοχήν αναστάσιμο πανηγύρι. Λόγω όμως της πένθιμης ατμόσφαιρας της Σαρακοστής, η Εκκλησία όρισε ότι τέλεια Θ. Λειτουργία θα τελείται μόνο κάθε Σάββατο και Κυριακή. Το Σάββατο θα τελείται η συνήθης Θ. Λειτουργία, το κείμενο της οποίας έχει γραφτεί από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, τον μαρτυρικό Αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως.
Όμως, τις πέντε Κυριακές της Μ. Σαρακοστής χρησιμοποιείται ένα παλαιότερο λειτουργικό κείμενο, γραμμένο από τον Μέγα Βασίλειο, Αρχιεπίσκοπο Καισαρείας. Η Θ. Λειτουργία του Μ. Βασιλείου είναι εκτενέστερη και διαρκεί περισσότερο. Έχει μεγαλύτερη «ευχή της αναφοράς», με ειδικές αιτήσεις για πολλές εμπερίστατες ομάδες ανθρώπων, ενώ αντί για το «Άξιον εστίν» ψάλλεται ο εξής καταπληκτικός θεομητορικός ύμνος «Επί σοί χαίρει, Κεχαριτωμένη, πάσα η κτίσις, Αγγέλων τό σύστημα, καί ανθρώπων τό γένος, ηγιασμένε ναέ, καί Παράδεισε λογικέ, παρθενικόν καύχημα, εξ ής Θεός εσαρκώθη, καί παιδίον γέγονεν, ο πρό αιώνων υπάρχων Θεός ημών, τήν γάρ σήν μήτραν, θρόνον εποίησε, καί τήν σήν γαστέρα, πλατυτέραν ουρανών απειργάσατο. Επί σοί χαίρει Κεχαριτωμένη, πάσα η κτίσις, δόξα σοι». Η Θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου τελείται ακόμη την παραμονή των Χριστουγέννων και των Φώτων, την 1η Ιανουαρίου (ημέρα της μνήμης του), την Μ. Πέμπτη και το Μ. Σάββατο το πρωΐ.
Η συμμετοχή όμως των πιστών στην Θ. Ευχαριστία είναι ανάγκη της ψυχής. Όχι υποχρέωση ή τυπικό καθήκον. Κι αυτό, γιατί η Θ. Κοινωνία είναι τροφή της ψυχής, «φάρμακον αθανασίας, αντίδοτον του μη αποθανείν». Ο Άρτος και ο Οίνος που κοινωνούμε δεν είναι απλά σύμβολα, αλλά μετουσιώνονται σε κάθε Θ. Λειτουργία και γίνονται τέλεια «αντίτυπα» του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Στο Άγιο Ποτήριο κάθε Ορθόδοξης Εκκλησίας βρίσκεται ο ίδιος ο Χριστός, ο όλος Χριστός. Με κάθε μερίδα που κοινωνούν οι πιστοί μεταλαμβάνουν όλον τον Χριστό και κοινωνούν έτσι τόσο με τον Θεό, όσο και μεταξύ τους.
Σε κάθε Θεία Λειτουργία, ο Ιησούς Χριστός προσφέρεται βρώση και πόση σε όλους όσους ανταποκριθούμε στο κάλεσμα Του και μας καλεί όλους ομοτράπεζούς Του στο Μεγάλο και Αιώνιο Δείπνο της Βασιλείας Του. Ο Ιδιος μας προσφέρει διαρκώς το Σώμα και το Αίμα Του, «εις άφεσιν αμαρτιών και ζωήν την αιώνιον».
«Ένας άγιος γέροντας, ο Ιωάννης ο Βοστρηνός, που είχε «το κατά των δαιμόνων χάρισμα», ρώτησε κάποτε τους δαίμονες, που βασάνιζαν μερικούς δαιμονισμένους:
-Ποια πράγματα των Χριστιανών φοβάστε περισσότερο;
Και οι δαίμονες απάντησαν:
-Έχετε όντως τρία μεγάλα πράγματα, ένα που φοράτε στο λαιμό σας, ένα που λούζεσθε στην Εκκλησία και ένα που τρώτε στη Λειτουργία».
Αυτός τους ρώτησε πάλι, ποιο από τα τρία φοβούνται περισσότερο. Κι αυτοί απάντησαν:
-Αν προσέχατε και φυλάγατε αυτό που μεταλαμβάνετε, κανείς από εμάς δεν θα μπορούσε να βλάψει κανένα Χριστιανό!»
Για όλους αυτούς τους λόγους, οι Πατέρες όρισαν κάθε Τετάρτη και Παρασκευή της Μεγ. Σαρακοστής, όπως επίσης και τις ημέρες που γιορτάζει επίσημα κάποιος Άγιος να μπορούν οι Χριστιανοί να μεταλαμβάνουν. Δεν γίνεται όμως τέλεια Θ. Λειτουργία την ημέρα εκείνη. Στην τελευταία τέλεια Θ. Λειτουργία που τελέσθηκε στο ναό αυτό (Σάββατο ή Κυριακή), ο ιερέας ευλογεί δύο «Αμνούς», δύο κομμάτια Άρτου που γίνονται Σώμα Χριστού. Από το ένα κοινωνούν οι πιστοί την ίδια μέρα, ενώ στο δεύτερο στάζει λίγο Αίμα Χριστού και το φυλάει σε ειδικό αρτοφόριο μέχρι την επόμενη Τετάρτη ή Παρασκευή.
Τότε θα τελεσθεί «Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία». Λέγεται έτσι διότι τα Άγια έχουν ευλογηθεί σε προηγούμενη Θ.Λειτουργία. Πρόκειται για την ακολουθία του Εσπερινού, στην οποία επισυνάπτονται αιτήσεις και ευχές προετοιμασίας για την Θ. Κοινωνία. Στο τέλος μεταλαμβάνουν οι πιστοί τον ουράνιο Άρτο, «την τροφήν παντός κόσμου» και ενισχύονται ώστε να συνεχίσουν τον πνευματικό τους αγώνα στο στάδιο των αρετών.
Οι Χαιρετισμοί της Παναγίας
«Χαράς δοχείον, Αδάμ επανόρθωσις, Ρόδον το αμάραντον η βλαστήσασα, ηδύπνοον κρίνον, χώρα ανήροτος, έμψυχος τράπεζα, δάμαλις τεκούσα τον άμωμον μόσχον, όρθρος φαεινός, φωτός κατοικητήριον, ιλαστήριον του κόσμου, κλίμαξ, γέφυρα, μανναδόχος στάμνος, γης το θεμέλιον, ιερόν καταφύγιον, ακατανόητον βάθος, ύος άρρητον, πυρίμορφον όχημα του Λόγου, πόλις του Παμβασιλέως, αμόλυντος παστάς του Λόγου, ένδροσος πόκος του Γεδεών, άμπελος αληθινή, ράβδος μυστική, σωτηρία βροτών, τείχος και οχύρωμα των πιστών, , άστρον άδυτον, πύρινος στύλος, περιστερά, καύχημα των οσίων, στεφάνωμα των αθλητών…»
Για την Παναγία, την Μητέρα του Θεού ο λόγος. Πολλαπλά Κεχαριτωμένη και πολυώνυμη! Τιμιώτερη από τα Χερουβείμ και ασυγκρίτως ενδοξότερη από τα Σεραφείμ, ως αδιαφθόρως Θεόν Λόγον τεκούσα!
Ως στρατηγός υπέρμαχη της βασιλεύουσας Κωνσταντινούπολης, αλλά και ως μεσίτρια ένθερμη κάθε ανθρώπινης ψυχής, κοινή Μητέρα όλων των ανθρώπων, η Παναγία δέχεται τους ύμνους των ικετών της ολοχρονίς.
Ξεχωριστά όμως τιμάται στις ορθόδοξες εκκλησιές κάθε Παρασκευή της Μεγ. Τεσσαρακοστής. Μαζί με την ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου, ψάλλεται ο κανόνας του Ακαθίστου («Ανοίξω το στόμα μου…») κι ύστερα από αυτόν το κοντάκιον «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια». Ακολουθεί μία από τις τέσσερις στάσεις των Χαιρετισμών (τις 4 πρώτες εβδομάδες των Νηστειών) ή όλος μαζί ο Ακάθιστος Ύμνος (την Παρασκευή της Ε’ Εβδομάδος).
Δημοφιλέστατη η ακολουθία των Χαιρετισμών. Ευλαβικό ξεχείλισμα πονεμένων υπάρξεων, ειλικρινής εκδήλωση ολοκάρδιας ευγνωμοσύνης εμπερίστατων ψυχών.
Το 626 μ.Χ. ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων Ηράκλειος απουσίαζε από τη Βασιλεύουσα, σε εκστρατεία εναντίον των Περσών. Σε μια κίνηση αντιπερισπασμού, οι Πέρσες συμμαχούν με τους Αβάρους (θρακικό φύλο) και πολιορκούν για αρκετούς μήνες την Κωνσταντινούπολη. Το μεγαλύτερο μέρος του στρατού απουσιάζει. Πλήθος οι πολιορκητές. Συγκριτικά λιγοστοί οι υπερασπιστές της Πόλης, με επικεφαλής τον Πατριάρχη Σέργιο και τον μάγιστρο Βώνο. Οι ελπίδες όλων στρέφονται στην Προστάτιδα της Πόλης, την Υπεραγία Θεοτόκο. Και ενώ η πολιορκία συνεχιζόταν, την 7η προς 8η Αυγούστου, ισχυρός ανεμοστρόβιλος καταστρέφει τον στόλο των πολιορκητών κι αυτοί αναγκάζονται να λύσουν την πολιορκία.
Η Βασιλεύουσα γνωρίζει την αιτία της σωτηρίας της! Σύσσωμος ο λαός συναθροίζεται στο Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών κοντά στα τείχη και για μια ολόκληρη νύχτα «ορθοστάδην» (όρθιοι, «ακάθιστοι») ψέλνουν τον Ύμνο, που από τότε ονομάστηκε «Ακάθιστος».
Ο Ύμνος προϋπήρχε και ψαλλόταν προς τιμήν της Θεοτόκου, αλλά τη νύχτα εκείνη καθιερώθηκε πανηγυρικά και επίσημα στην Εκκλησία. Ο Ακάθιστος Ύμνος συναποτελείται από το «κοντάκιο» και από τον «κανόνα». Το «κοντάκιο» αποτελείται από το προοίμιο «Το προσταχθέν μυστικώς λαβών εν γνώσει» -το οποίο όμως έκτοτε αντικαταστάθηκε από το «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια»- καθώς και από 24 «οίκους» με αλφαβητική ακροστοιχίδα (ο καθένας αρχίζει με ένα γράμμα της αλφαβήτου, από το Α ως το Ω). Ο «κανόνας» αποτελείται από 8 ωδές.
Ο Ακάθιστος Ύμνος, αγνώστου ποιητή, αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της βυζαντινής ποίησης. Βρίθει καλλολογικών στοιχείων, με μοναδικό σκοπό να επαινεθεί καλύτερα το πρόσωπο της Θεοτόκου. Παρομοιώσεις και μεταφορές παρμένες από τη φύση, την καθημερινή ζωή ή τις βιβλικές διηγήσεις, εκφράζουν τον θαυμασμό των ανθρώπων για την Θεομήτορα και Της απευθύνουν θερμές ικεσίες να μεσιτεύει στον Υιό Της για την σωτηρία κάθε πόλης και χώρας, κάθε πιστού Χριστιανού που επικαλείται την άμαχη αντίληψή Της.
Κόσμος πολύς συρρέι κάθε Παρασκευή στους ενοριακούς ναούς της πόλης και των χωριών, καθώς και στο μοναστήρι της Κυράς. Η Φανερωμένη μάλιστα γιόρταζε παλιότερα το Σάββατο του Ακαθίστου.
Ακόμη, οι εφημέριοι της πόλης φροντίζουν να τελέσουν τους Χαιρετισμούς κάποια Κυριακή ή μισοβδόμαδα στα ξωκκλήσια της αγιομαυρίτικης εξοχής (Βλαχέραινα, Αγια-Μαύρα, Αγια-Μαρίνα, Παναγία της Γύρας, Μεγάλη Βρύση). Κι εκεί οι προσκυνητές, που συνδυάζουν το τερπνόν του περιπάτου με το ωφέλιμον της προσευχής, δίνουν ευλαβικό παρών στις ακολυθίες προς τιμήν της Κυρίας των Αγγέλων και Μητέρας των ανθρώπων.
Ο Μεγάλος Κανόνας
Με τον θρήνο του Αδάμ μπροστά στην κλειστή πύλη του Παραδείσου άρχισε η Μεγάλη Σαρακοστή. Και πάλι, ενώ οδεύει προς την ολοκήρωσή της, οι πιστοί κάνουν δικό τους τον θρήνο του Προπάτορα και με ύμνους επ’ Εκκλησίας συμμετέχουν ενεργά στο «χαροποιόν πένθος» των σαράντα ημερών της κατάνυξης και της μετάνοιας.
Την Πέμπτη της Ε΄ Εβδομάδος των Νηστειών, λοιπόν, ψάλλεται στους ναούς μας ο «Μέγας Κανών». Επίσης, χωρισμένος σε τέσσερα τμήματα, ψάλλεται στη διάρκεια των Αποδείπνων των τεσσάρων πρώτων ημερών της Μ. Σαρακοστής (Δευτέρα έως Πέμπτη της Α΄ Εβδομάδας).
Είναι ποίημα του σπουδαίου βυζαντινού υμνογράφου Αγίου Ανδρέα του Ιεροσολυμίτου, επισκόπου Κρήτης. Ο Άγιος Ανδρέας καταγόταν από τη Δαμασκό. Έζησε στα τέλη του ζ΄ - αρχές η΄ αιώνα. Σε μικρή ηλικία πήγε στα Ιεροσόλυμα και έγινε μοναχός.
Η γραφίδα του ήταν «κάλαμος γραμματέως οξυγράφου», καθώς εμπλούτισε την εκκλησιαστική γραμματεία με περισπούδαστους πανηγυρικούς λόγους και ποιητικότατους κανόνες. Ως μέλος τριμελούς αντιπροσωπείας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, όντας μοναχός ακόμη, συμμετείχε στην Στ΄ Οικουμενική Σύνοδο (Κωνσταντινούπολη, 681, κατά του μονοθελητισμού). Τότε ο Άγιος μετέφερε πρώτος στην Πόλη τον Μ. Κανόνα, καθώς και το βίο της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας (έργο του Αγ. Σωφρονίου Ιεροσολύμων).
Μετά την Σύνοδο, ο Άγιος χειροτονήθηκε διάκονος και ορίσθηκε διευθυντής του Ορφανοτροφείου της Κπολης. Το 712 χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Το 740 πήγε στην Κπολη για να ζητήσει βοήθεια για το ποίμνιό του, τον λαό της Κρήτης που μαστιζόταν από πανώλη και λιμό (πείνα). Ενώ επέστρεφε με πλοίο στην επαρχία του, εξεδήμησε προς Κύριον, στα ανοιχτά της Λέσβου, στις 4 Ιουλίου 740. Θάφτηκε τότε στην περιοχή της Ερεσσού. Η Εκκλησία τιμάει την μνήμη του κάθε χρόνο στις 4 Ιουλίου.
Από όλα τα ποιητικά του έργα ξεχωρίζει ο Μέγας Κανών. Στα 250 τροπάρια του Κανόνα αναφέρεται πλήθος ονομάτων ανδρών και γυναικών, δικαίων και αμαρτωλών, από τη Δημιουργία του ανθρώπου μέχρι και τους χρόνους των Αποστόλων: Αδάμ, Εύα, Κάιν, Άβελ, Άσωτος Υιός, Πέτρος, η Πόρνη που άλειψε με μύρο τον Χριστό, Τελώνης και Φαρισαίος, Σηθ, Ενώς, Ενώχ, Νώε, Λάμεχ, Λωτ, Σημ, Χαμ, Ιάφεθ, Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, Ισμαήλ, Άγαρ, Ραχήλ, Λεία, Οφνεί και Φινεές, Ιανής και Ιαμβρής, Ιωσήφ, Ρουβήν, Μωυσής, Μανωέ, Σαμψών, Άννα, Σαμουήλ, Βαράκ, Ιεφθάε, Δεββώρα, Γεδεών, Ηλεί, Βενιαμίν, Δαβίδ, Σαούλ, Σολομών, Αχιτόφελ, Ηλίας, Ιεζάβελ, Αχαάβ, Μανασσής, Ελισσαίος, Ιωνάς, Ιερεμίας, Δανιήλ, Αιμορροούσα, Τρεις Παίδες, Ηρώδης, Παράλυτος, οι δύο Ληστές, Ζακχαίος…
Είναι μερικά από τα πρόσωπα που προβάλλονται από τον ιερό υμνογράφο. Άλλοι απ’ αυτούς ως αξιομίμητοι για την μετάνοια και την προθυμία τους να επιστρέψουν κοντά στον Θεό και άλλοι ως παραδείγματα προς αποφυγήν για την σκληρότητα της καρδιάς και την αμετανοησία τους.
Ο Κανόνας ονομάζεται Μέγας τόσο για την έκτασή του (250 τροπάρια, ενώ οι συνήθεις κανόνες περιλαμβάνουν περίπου 30) όσο και για τον πλούτο των νοημάτων που περιέχει.
Δεν είναι τυχαία η επιλογή του Μ. Κανόνα και η θέση του προς το τέλος της Μ. Σαρακοστής. Γράφει ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος στο σχετικό υπόμνημα του «Τριωδίου»: «Επειδή η αγία και μεγάλη Τεσσαρακοστή εγγίζει προς το τέλος της, για να μην πέσουν σε ραθυμία οι άνθρωποι και έτσι καταστούν αμελέστεροι προς τους πνευματικούς αγώνες και σταματήσουν μονομιάς να είναι συνετοί και σώφρονες καθ’ όλα, ο μέγιστος και σοφότατος Ανδρέας, σαν άλλος γυμναστής, με τις ιστορίες του Μεγάλου Κανόνα, παρουσιάζοντας την αρετή των μεγάλων και σπουδαίων ανδρών αφενός και την εκτροπή των φαύλων αφετέρου, καθιστά… γενναιότερους εκείνους που κουράζονται από τους πνευματικούς αγώνες και τους βοηθεί να προχωρούν μπροστά με ανδρεία…».
Παραθέτουμε κάποια ενδεικτικά τροπάρια του Μ. Κανόνα, ως δείγματα γραφής του Αγ. Ανδρέα, ενδεικτικά του απαράμιλλου λόγου του και του δυσθεώρητου ύψους των προβαλλόμενων νοημάτων:
«Τον πηλόν ο Κεραμεύς ζωοπλαστήσας ενέθηκάς μοι, σάρκα και οστά και πνοήν και ζωήν. Αλλ’ ω Ποιητά μου, Λυτρωτά μου, Κριτά, μετανοούντα δέξαι με.
Γυμνός ειμι του Νυμφώνος, γυμνός ειμι και του Γάμου, άμα και δείπνου. Η λαμπάς εσβέσθη ως ανέλαιος. Η παστάς εκλείσθη μοι καθεύδοντι. Το δείπνον εβρώθη. Εγώ δε χείρας και πόδας, δεθείς έξω απέρριμαι.
Της Νέας παράγω σοι, Γραφής τα υποδείγματα, ενάγοντάσε, ψυχή προς κατάνυξιν. Δικαίους ουν ζήλωσον, αμαρτωλούς εκτρέπου και εξιλέωσαι Χριστόν προσευχαίς τε και νηστείαις και αγρυπνία και σεμνότητι.
Ληστής κατηγόρει σοι, ληστής εθεολόγει σοι. Αμφότεροι γαρ σταυρώ συνεκρέμαντο. Αλλ’ ω Πολυεύσπλαγχνε, ως τω πιστώ Ληστή σου, τω επιγνόντι σε Θεόν, καμοί άνοιξον την θύραν της ενδόξου Βασιλείας Σου».
Πάθος και Ανάσταση «κατά τας Γραφάς»
«Την ψυχωφελή, πληρώσαντες Τεσσαρακοστήν, και την αγίαν εβδομάδα του Πάθους σου, αιτούμεν κατιδείν Φιλάνθρωπε…».
Ο ιερός υμνογράφος δεν απευθύνεται μόνο προς τον Θεό δεόμενος. Υπενθυμίζει και στους πιστούς, με την συμπλήρωση σαράντα ημερών πνευματικού αγώνα, εγκράτειας από τις τροφές και τα πάθη και πλουσιότερης λειτουργικής ζωής τον σκοπό και το νόημα όλης αυτής της προετοιμασίας. Η θέα του Πάθους και της Ανάστασης του Χριστού και η βιωματική συμμετοχή μας στα κοσμοσωτήρια γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδας νοηματοδοτούν κάθε προσπάθειά μας.
Ζούμε ήδη με την προσδοκία της σταυρικής θυσίας του Μεγάλου Αρχιερέα και του αναστάσιμου θριάμβου του Κυρίου της Ζωής, της νίκης του πάνω στην φθορά και στο θάνατο. Η ελπίδα μας ανατέλλει από τα βάθη των προχριστιανικών αιώνων. Πηγάζει από τις ιερές Γραφές. Το Πάθος και η Ανάσταση του σαρκωμένου Θεού Λόγου γίνονται «κατά τας Γραφάς» -όπως διατρανώνουμε στο Σύμβολο της Πίστεως. Και λαμβάνουν χώρα ουσιαστικά και όχι συμβολικά σε κάθε Θ. Λειτουργία, κάθε Κυριακή και κάθε Μεγάλη Εβδομάδα, όχι μονάχα το 33 μ.Χ.
«Όν εκήρυξεν Αμνόν Ησαϊας, έρχεται επί σφαγήν εκούσιον… ίνα πάσι δωρήσηται τήν εκ νεκρών ανάστασιν». Στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού, του από Ναζαρέτ της Γαλιλαίας, επαληθεύονται όλες οι μέχρι τότε Προφητείες.
Αμέσως μετά την Ανάστασή Του, ο Χριστός εμφανίζεται στον Λουκά και στον Κλεόπα που όδευαν προς Εμμαούς και άρχισε να συσχετίζει τα γεγονότα των ημερών εκείνων, δηλ. το Πάθος, την Ταφή και την Ανάστασή Του, με όσα είχαν κηρύξει οι Προφήτες. Τους ψέγει μάλιστα για την απιστία τους: «Ανόητοι, που η καρδιά σας αργεί να πιστέψει σε όλα όσα είπαν οι Προφήτες. Αυτά δεν έπρεπε να πάθει ο Μεσσίας και να δοξαστεί;» (Λουκ. 24,25-26).
Όταν ο απόστολος Φίλιππος προσέγγισε τον αξιωματούχο της Κανδάκης, της βασίλισσας των Αιθιόπων μέσα στο άρμα του πήρε αφορμή απ’ το χωρίο του Ησαΐα, τον οποίο μελετούσε την ώρα εκείνη ο Αιθίοπας και το ερμήνευσε με ευθεία αναφορά στον πιο άδικη δίκη της ανθρώπινης Ιστορίας και τον σταυρικό θάνατο του Χριστού. Έλεγε ο προφητικός λόγος: «Σαν πρόβατο οδηγήθηκε στη σφαγή, και σαν το αρνί που παραμένει άφωνο μπροστά σ’ αυτόν που το κουρεύει, έτσι κι αυτός δεν ανοίγει το στόμα του. Καταδικάστηκε σε ταπεινωτικό θάνατο και του αρνήθηκαν δίκαιη κρίση. Εξάλειψαν τη ζωή του από το πρόσωπο της γης. Και ποιος μπορεί να μετρήσει τους απογόνους του;».
Ο Χριστός επιτιμά τον παρορμητικό Πέτρο στον Κήπο της Γεθσημανή, όταν βγάζει απ’ το θηκάρι το μαχαίρι του, ελπίζοντας πως θα αποτρέψει όσα έμελλε να ακολουθήσουν, εξηγώντας ότι όλα γίνονται για να βγουν αληθινές οι Γραφές (Ματθ.26,54). Ή, με άλλη διατύπωση: «Ό,τι γράφτηκε για μένα εκπληρώνεται» (Λουκ. 22,37). Μετά την Πεντηκοστή, πρώτος ο γενναιόψυχος και μεγαλόστομος Πέτρος θα συσχετίζει το πρόσωπο του Χριστού με τους λόγους των Προφητών.
Οι ευαγγελιστές, περιγράφοντας τα γεγονότα του Θείου Πάθους, παραθέτουν συχνά τα σχετικά προφητικά λόγια.
- Για την εγκατάλειψη του Χριστού από τους Μαθητές, μετά την σύλληψή του: «Θα σκοτώσω τον βοσκό και θα σκορπισθούν τα πρόβατα του κοπαδιού».
- Για την σύλληψή Του σα να ήταν κακούργος: «και με τους ανόμους συγκαταλέχθηκε».
Θεολογικότερος όλων των Ευαγγελιστών ο Ιωάννης αναφέρει περισσότερα χωρία.
- Για την είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα: «Μη φοβάσαι, θυγατέρα μου, πόλη της Σιών. Να’τος! Έρχεται σ’ εσένα ο βασιλιάς σου, σε γαϊδουράκι πάνω καθισμένος».
- Για την απιστία των Ιουδαίων: «Κύριε, ποιος πίστεψε στο μήνυμά μας; Σε ποιον φανέρωσε ο Κύριος τη δύναμή Του;» και «Ο Θεός τύφλωσε τα μάτια τους κασι σκότισε το νου τους, έτσι που να μη δούνε με τα μάτια τους και με το νου τους να μην καταλάβουν κι επιστρέψουν σ’ εμένα και τους γιατρέψω».
- Για την συμμετοχή του προδότη Ιούδα στον Μυστικό Δείπνο: «Εκείνος που μοιράζεται μαζί μου το ψωμί, στράφηκε εναντίον μου».
- Για το διαμερισμό των ιματίων του απ’ τους στρατιώτες στο Γολγοθά: «Τα ρούχα μου μοίρασαν μεταξύ τους και το ιμάτιό μου το ‘βαλαν στον κλήρο».
- Για τον λογχισμό Του: «Κανένα κόκαλο δεν θα συντριβεί» και «Θα στρέψουν τα μάτια τους σ’ εκείνον που Τον κέντησαν με τη λόγχη».
Το μεγαλύτερο μέρος των προφητικών προρρήσεων για τη ζωή του Χριστού ανήκει στον Ησαΐα, που γι’ αυτό χαρακτηρίστηκε «πέμπτος Ευαγγελιστής». Όλων των προφητών το κήρυγμα είναι στραμμένο στο πρόσωπο του Χριστού, ρίχνοντας αμυδρά και κεκαλυμμένα το Φως της Αλήθειας στον προχριστιανικό κόσμο και σε όσους διαχρονικά δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν στο πρόσωπό Του «το πλήρωμα του Νόμου και των Προφητών».
Τις επόμενες μέρες, σε όλες τις ιερές ακολουθίες θα υπάρχουν ψαλμοί και προφητείες που θα αναφέρονται στον «κατά τας Γραφάς» παθόντα και ταφέντα και αναστάντα Χριστό. Μακάρι, οι προφητικοί λόγοι να ενισχύσουν την πίστη μας και να βεβαιώσουν τις καρδιές μας για την θεότητα του «Πάσχοντος Δούλου», ώστε να έχει νόημα αληθινό και ελπιδοφόρο η συμμετοχή μας στο Πάθος και την Ανάστασή Του.
Η Μεγάλη Σαρακοστή αρχίζει σε λίγες μέρες. Η κατανυκτική αυτή περίοδος μπορεί να θεωρηθεί ως τα Άγια των Αγίων του εκκλησιαστικού έτους. Οι πιστοί καλούνται να ανασυντάξουν τις πνευματικές τους δυνάμεις.
Αυτό το έντονο πνευματικό κλίμα των ημερών καλούμαστε όλοι να μετατρέψουμε και σε προσωπικό μας βίωμα. Δεν αρκεί να περάσουμε το κατώφλι της εκκλησίας για να προσευχηθούμε και βγαίνοντας να επιστρέψουμε σε μια απαράλλακτη ρουτίνα. Ο Χριστιανός καλείται να πενθήσει για τον σταυρωμένο από τα πάθη εαυτό του, ελπίζοντας στην προσωπική του ανάσταση, με τη δύναμη της μετάνοιας.
Έχει συνδυασθεί η ευλογημένη αυτή περίοδος με τη νηστεία. Αποτελεί μακραίωνη παράδοση της Εκκλησίας. Τις Κυριακές που προηγούνται της Μεγ. Σαρακοστής μας προετοίμασε σταδιακά για τη νηστεία. Την προηγούμενη Κυριακή σταμάτησε η κρεοφαγία. Η ερχόμενη (Κυριακή της Τυρινής) είναι η τελευταία που τρώμε γαλακτοκομικά. Ένας από τους ύμνους της Καθαρής Δευτέρας μας προτρέπει: «Ας νηστέψουμε νηστεία δεκτή και αρεστή στον Θεό…»
Όσοι δεν εμποδίζονται από λόγους υγείας ή άλλους, εφ’ όσον μπορούν και θέλουν (διότι ποιος μπορεί να στερήσει την θεόσδοτη ελευθερία του από τον άνθρωπο;) θα στερηθούν λαχταριστά εδέσματα για λίγο καιρό. Όχι απλώς για να αποτοξινωθούν από το κρέας. Ούτε για να κάνουν δίαιτα. Μήτε λόγω χορτοφαγικών προτιμήσεων. Αλλά γιατί;
Για την αγάπη του Θεού γίνεται κατ’ αρχάς η νηστεία. Όχι για να μας δουν οι άνθρωποι. Ο Χριστός προτρέπει, όταν νηστεύουμε, να μην επιδιώκουμε επαίνους και ανθρώπινες επιβραβεύσεις, όπως έκαναν οι σύγχρονοί του, που έμεναν σκυθρωποί και άνιφτοι για να εμφανίζονται ως μεγάλοι νηστευτές στους άλλους. Αντίθετα, μας παραγγέλλει να κάνουμε τα αντίθετα, αυτά που δεν θα φανερώσουν στους άλλους τον κρυφό αγώνα μας και θα μας εξασκήσουν στην ταπείνωση.
Ο δεύτερος λόγος της νηστείας είναι η άσκηση και η εγκράτεια. Δεν ασκούνται μόνο οι μοναχοί ή οι αναχωρητές στον αγώνα εναντίον των παθών. Με την καθοδήγηση του πνευματικού του, ο κάθε Χριστιανός δίνει τον δικό του αγώνα κατά της αμαρτίας. Είναι ένα παιδαγωγικό μέσο η νηστεία, που οδηγεί στον σκοπό: την κάθαρσή μας από τους ρύπους της αμαρτίας. Η Εκκλησία μας, χωρίς να θεωρεί μολυσμένη καμία τροφή, διακρίνει τις τροφές σε περισσότερο και ολιγότερο βοηθητικές στην εγκράτεια και κατά καιρούς άλλες επιτρέπει και άλλες απαγορεύει.
Η πρώτη εντολή που έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο είχε να κάνει με τη νηστεία. Του σύστησε να μην φάει από τον «απαγορευμένο καρπό». Η απαγόρευση αφορούσε την αμαρτία. Τα πάντα μπορεί ο άνθρωπος να απολαύσει στη ζωή του και να χαρεί την παρουσία του Θεού. Υπάρχουν όμως συμπεριφορές, νοοτροπίες, στάσεις ζωής που τον κάνουν να λαθεύει τον στόχο του και να ξεμακραίνει από τον Θεό.
Η υμνολογία μας εξηγεί ποια είναι η αληθινή νηστεία και πώς συνδέεται η αποχή από τις τροφές με την αποξένωσή μας από την αμαρτία: «Αληθινή νηστεία είναι η αποξένωση από κάθε κακό, η χαλιναγώγηση της γλώσσας, η αποχή από τον θυμό, ο χωρισμός από τις κακές επιθυμίες, την κατάκριση, το ψέμα και την επιορκία. Η έλλειψη όλων αυτών είναι νηστεία αληθινή και αρεστή στον Θεό».
Ο τρίτος λόγος είναι η υπακοή προς την Εκκλησία. Δε νηστεύει ο καθένας όποτε και όπως θέλει. Μακριά από την όλη ζωή της Εκκλησίας η νηστεία και κάθε άσκηση ξοδεύεται άδικα. Ατομική σωτηρία δεν υπάρχει. «Έξω από την Εκκλησία δεν υπάρχει σωτηρία» (Τερτυλλιανός). Στην Α' Οικουμενική Σύνοδο οι Άγιοι Πατέρες θέσπισαν την 40ήμερη αυτή νηστεία, κατά μίμηση της 40ήμερης νηστείας του Κυρίου στην έρημο, ώστε προετοιμασμένοι με προσευχές και ελεημοσύνες, με νηστείες και αγρυπνίες, με δάκρυα και εξομολόγηση και καθαρή συνείδηση, να εορτάσουμε τις άγιες ήμερες των Παθών και της Αναστάσεως του Κυρίου μας.
Οι Πατέρες την συνδυάζουν, τέλος, με την ελεημοσύνη. Είναι, λένε, «ο αποδεκατισμός του έτους». Καθώς οι ημέρες της αυστηρής νηστείας είναι τριανταέξι και μισή ημέρα, το διάστημα αυτό είναι το ένα δέκατο της χρονιάς. Η λιτή δίαιτα του πιστού αυτό το διάστημα, τον βοηθάει να αποφύγει περιττά έξοδα και να τα διαθέσει στους εμπερίστατους αδελφούς.
Γενικά, η αληθινή νηστεία είναι μια από τις πολλές ευκαιρίες πνευματικής προετοιμασίας για τον εορτασμό της κοσμοσωτήριας Σταύρωσης και την μετοχή μας στην πανευφρόσυνη Ανάσταση του Χριστού. Εξάλλου, η Εκκλησία εντείνει την λειτουργική της ζωή σε αυτό το διάστημα, εμπλουτίζοντάς την με περισσότερες ακολουθίες. Η Θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου κάθε Κυριακή, η Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, οι Κατανυκτικοί Εσπερινοί, οι Χαιρετισμοί κάθε Παρασκευή και ο Ακάθιστος Ύμνος, το Μεγάλο Απόδειπνο και ο Μεγάλος Κανόνας ενισχύουν τους πιστούς στον πνευματικό τους αγώνα.
Ο ιερός υμνωδός γράφει: «Το στάδιο των αρετών έχει ανοίξει. Όσοι θέλετε να αθληθείτε, ας μπείτε, αναλαμβάνοντας τον καλόν αγώνα της νηστείας. Γιατί όσοι αθλούνται σύμφωνα με τους κανόνες, δίκαια στεφανώνονται. Κι αφού πάρουμε την πανοπλία του Σταυρού, ας πολεμήσουμε ενάντια στον εχθρό, έχοντας ως άρρηκτο τείχος την πίστη, ως θώρακα την προσευχή και ως περικεφαλαία την ελεημοσύνη. Αντί για μαχαίρι, τη νηστεία, που κόβει κάθε κακία από την καρδιά. Όποιος κάνει αυτά, παίρνει το αληθινό στεφάνι από τον βασιλιά όλων, τον Χριστό, την ημέρα της Κρίσεως».
Καλή και ευλογημένη Σαρακοστή!
Η νίκη της Ορθοδοξίας
«Κυριακή της Ορθοδοξίας» ονομάζεται η ερχόμενη Κυριακή. Είναι η πρώτη της Μεγάλης Σαρακοστής. Από τον 9ο αι. η Εκκλησία πανηγυρικά γιορτάζει τη μέρα αυτή την «αναστήλωση των εικόνων», δηλ. την αποκατάσταση της τιμητικής προσκύνησής τους, ύστερα από έναν αιώνα διωγμών από το κράτος και έριδος εκκλησιαστικής.
Από το 733 που ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο της Νέας Ρώμης ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος άρχισε η μεγάλη δοκιμασία για την Εκκλησία, που αποκλήθηκε «Εικονομαχία». Με αυτοκρατορικό πρόσταγμα, κατέβηκε από τη Χαλκή Πύλη η εικόνα του Χριστού και απαγορεύθηκε σταδιακά η τιμή των εικόνων και στη δημόσια λατρεία (στους ναούς) και στην ιδιωτική (στα σπίτια). Προωθήθηκε στην τέχνη ο φυτικός διάκοσμος και τα διάφορα σύμβολα (π.χ. ο Σταυρός). Όποιοι συλλαμβάνονταν να τιμούν κρυφά τις εικόνες, υποβάλλονταν σε διωγμούς. Αναδείχθηκαν έτσι «Ομολογητές» της πίστεως.
Οι ευσεβείς αντέδρασαν απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία με όπλα πνευματικά. Κυρίως με την πίστη τους και την προθυμία τους να ομολογήσουν την Αλήθεια, με οποιοδήποτε κόστος. Στον αγώνα αυτόν πρωταγωνίστησαν οι μοναχοί και τα μοναστήρια. Ο αυτοκράτορας στράφηκε εναντίον τους με διάφορους τρόπους, πέρα από τους διωγμούς, τις εξορίες και τις σωματικές τιμωρίες. Η (πλούσια) νομοθεσία των Ισαύρων μπορεί να διαπνέεται από την χριστιανική ηθική και να είναι εν πολλοίς φιλική προς την Εκκλησία, όμως τίθεται σε βάρος των μοναστηριών – κέντρων αντίστασης στη θρησκευτική πολιτική τους.
Το κύριο επιχείρημα των «Εικονομάχων» ήταν ότι οι ευσεβείς Χριστιανοί (οι «Εικονολάτρες», όπως τους χαρακτήριζαν) λάτρευαν δήθεν τις εικόνες και τα υλικά, από τα οποία είχαν κατασκευασθεί. Αυτό μπορεί να είχε μια δόση αλήθειας σε ό,τι αφορά τη λαϊκή ευσέβεια και ειδικά στην Ισαυρία (σημ. Συρία), τόπο καταγωγής του Λέοντος και των διαδόχων του. Όμως σίγουρα δεν αποτελούσε τη δογματική Αλήθεια της Εκκλησίας.
Το 789 συγκαλείται η Ζ΄ Οικ. Σύνοδος, που διατύπωσε το ορθό δόγμα. Η πρωτοβουλία ανήκε στην αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία και τον Πατριάρχη Άγ. Ταράσιο. Οι διωγμοί έπαυσαν προσωρινά, για να συνεχισθούν εντονότερα μέχρι το θάνατο του τελευταίου εικονομάχου αυτοκράτορα Θεοφίλου. Το 843 η Αυγούστα (σύζυγός του) Αγ. Θεοδώρα, μαζί με τον Πατριάρχη Άγ. Μεθόδιο πραγματοποίησαν την «αναστήλωση» των ιερών εικόνων. Με λιτανεία και επίσημη τελετή επανέφεραν τις εικόνες στους ναούς και επετράπη ξανά η χρήση τους στη δημόσια λατρεία.
Η νίκη της Εκκλησίας ήταν περιφανής. Μετά το σκοτάδι των διωγμών, η αυγή της Αλήθειας φάνηκε λαμπρότερη. Τι σηματοδοτεί αυτή η νίκη;
Η Αλήθεια νίκησε την πλάνη! Η Αλήθεια σχετικά με τις εικόνες συνοψίζεται στην φράση: «Η της εικόνος τιμή επί το πρωτότυπον αποβαίνει». Προσκυνάμε δηλ. την εικόνα, όχι τιμώντας το ξύλο και τα χρώματα, αλλά το εικονιζόμενο πρόσωπο.
Η Εκκλησία νίκησε τον «κόσμο»! Εκκλησία δεν ήταν μόνο οι Πατριάρχες ή οι Εικονομάχοι (Χριστιανοί, μέλη της Εκκλησίας κι αυτοί), που προσωρινά επέβαλαν τη δική τους «αλήθεια» χάρη στην κρατική ισχύ, τη δύναμη της κοσμικής εξουσίας. Εκκλησία είναι το Σώμα του Χριστού. Και οι μεν τέθηκαν εκτός Εκκλησίας με τα έργα τους, αυτή όμως θριάμβευσε.
Η Εκκλησία στολίσθηκε με Ομολογητές και Μάρτυρες, όπως τον Πατριάρχη ΚΠόλεως Άγ. Παύλο, τον Άγ. Ιωάννη το Δαμασκηνό, τους αδελφούς Οσίους Θεόδωρο και Θεοφάνη τους Γραπτούς, τον Όσιο Ιωαννίκιο τον Μέγα, την Αγ. Θεοδώρα την Αυγούστα κ.ά.
Η ενότητα υπερέβη το διχασμό! Ο διχασμός του Εκκλησιαστικού Σώματος σε εικονομάχους και «εικονολάτρες» υπήρξε πιο επικίνδυνος ακόμη κι απ’ τους διωγμούς των ειδωλολατρών αυτοκρατόρων. Ο κίνδυνος ήταν πλέον «εντός των τειχών». Όμως η ενότητα στην στερεωμένη ορθόδοξη πίστη διασφάλισε τον ακύμαντο πλου του σκάφους της Εκκλησίας.
Ο διωγμός αναθέρμανε την Πίστη! Δοκίμασε τις πνευματικές αντοχές των πιστών. Έδωσε την ευκαιρία στην Εκκλησία να διατυπώσει με σαφήνεια την πίστη της και να μας την παραδώσει, αποκαθαρμένη από αμφισβητήσεις, προς διαφύλαξη.
Τέλος, αναδείχθηκε η αξία της εκκλησιαστικής Παράδοσης. Το «Συνοδικόν της Ορθοδοξίας» διακηρύττει ως μοναδική διέξοδο από τέτοιου είδους περιπέτειες την Παράδοση, που κληρονόμησε η Εκκλησία από τον Χριστό, μέσω των Αποστόλων, των Μαρτύρων, των Ομολογητών, των Πατέρων και ολόκληρη την ιερή αλυσίδα μέχρι τις μέρες μας.
Προσέγγιση του Θεού Λόγου με τον ορθό λόγο;
Μια φωτεινή μορφή, τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, προβάλλει την Β’ Κυριακή των Νηστειών στους πιστούς η Εκκλησία.
Ο Άγιος Γρηγόριος γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη από εύπορους και ευσεβείς γονείς. Ανατράφηκε έτσι με «τα νάματα της ευσεβείας», αλλά μπόρεσε να δεχθεί πλούσια την «θύραθεν παιδεία» κοντά σε φημισμένους δασκάλους της εποχής του. Πόθος φιλόθεος οδήγησε τον ίδιο, αλλά και την χήρα μητέρα και τα αδέλφια του να επιλέξουν τον μοναχικό βίο.
Ο Άγ. Γρηγόριος αρχικά μόνασε στην αγιορείτικη Μονή Βατοπαιδίου, έχοντας ως δάσκαλο στη νηπτική θεωρία και πράξη τον ενάρετο μοναχό Νικόδημο. Κοντά του δέχθηκε σε αποκαλυπτικό όραμα την υπόσχεση της Παναγίας ότι θα τον προστατεύει διά βίου. Ανταποκρίθηκε έτσι η Θεοτόκος στις γεμάτες ταπείνωση, πύρινες δεήσεις του: «Φώτισόν μου το σκότος!»
Αργότερα ασκήθηκε στην Μονή της Μεγίστης Λαύρας, αλλά επιθυμώντας σφοδρά να βρίσκεται «μόνος μόνω Θεώ» αναχώρησε για τα ενδότερα της αθωνικής ερήμου. Επιδόθηκε σε άσκηση αυστηρή. Περιόρισε τις αισθήσεις του και διέθετε όλο τον καιρό του στην προσευχή και στη μελέτη των θείων Γραφών. Με την αγρυπνία και την πλήρη ταπείνωσης και μετάνοιας προσευχή του, εξάγνισε την ψυχή του και έγινε σκεύος εκλεκτό του Αγίου Πνεύματος.
Κυνηγημένος από επιδρομείς, ίδρυσε Σκήτη στη Βέροια, ενώ έγινε και Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, χωρίς να διακόψει τους ασκητικούς αγώνες του, μέχρι την κοίμησή του, το 1362.
Ο Άγιος Γρηγόριος επιδόθηκε ιδιαίτερα στη νοερά προσευχή και την ευχή «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με». Προσέγγισε έτσι υπαρξιακά τον Θεό και αξιώθηκε να βιώσει ουράνιες εμπειρίες. Είχε την εμπειρία του «ακτίστου φωτός». Περιβαλλόταν δηλαδή, κατά την προσευχή του, με φως ουράνιο. Φως αισθητό, αλλά όχι κτιστό ή προερχόμενο από κάποια υλική πηγή.
Πρόκειται για εξαιρετικό χάρισμα, που ο Θεός παρέχει σε αγωνιστές, που έχουν κενώσει τους εαυτούς τους από τα πάθη τους και έχουν γεμίσει την ψυχή τους με τον Θείο Έρωτα. Ανάλογες εμπειρίες του ακτίστου φωτός μαρτυρούνται στους βίους παλαιών και νεώτερων Αγίων της Εκκλησίας: του Οσίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, του Οσ. Γρηγορίου του Σιναΐτου και πρόσφατα του Γέροντα Ιωσήφ του Ησυχαστή και του π. Παϊσίου.
Η εμπειρία αυτή είναι γεγονός πως σκανδαλίζει την ανθρώπινη λογική. Μόνο με την Πίστη μπορεί κανείς να την αποδεχθεί. Στους χρόνους του Αγ. Γρηγορίου ο επίσκοπος Ιέρακος της Καλαβρίας, Βαρλαάμ –κάτοχος σπουδαίας κοσμικής παιδείας- και ο μαθητής του, μοναχός Ακίνδυνος αμφισβήτησαν την άκτιστη φύση του Φωτός αυτού.
Στην Σύνοδο του 1341, την οποία συνεκάλεσε ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος, ο Άγιος Γρηγόριος απέδειξε με αντιρρητικούς λόγους του ότι πρόκειται για το Φως του μέλλοντος αιώνος, το οποίο υποσχέθηκε ο Χριστός στους Δικαίους. Είναι το ίδιο το Φως της Μεταμορφώσεως, αισθητό απαύγασμα της άκτιστης Φύσης του Τριαδικού Θεού, αλλά όχι κτιστό φαινόμενο, όπως υποστήριζαν οι Βαρλαάμ και Ακίνδυνος.
Η «ησυχαστική έριδα», όπως αποκλήθηκε η θεολογική αμφισβήτηση για το Άκτιστο Φως, ξεκινάει από δύο διαφορετικούς δρόμους προσέγγισης του Θεού. Και οι δύο δεν είναι άγνωστοι σ’ εμάς, σήμερα.
Άλλοι διαλέγουν την πλατειά οδό, την ευκολοδιάβατη, που δεν απαιτεί προσωπικό αγώνα και θυσίες. Προσπαθούν με μόνη την ατελή και πεπερασμένη λογική τους –τον «ορθό λόγο» του Διαφωτισμού- να προσπελάσουν τον Απρόσιτο. Και αποτυγχάνουν, καταλήγοντας είτε σε υλιστικές και αθεϊστικές θεωρίες είτε σε αποϊεροποιημένες θεωρήσεις του Θείου.
Την «στενή και τεθλιμμένη οδό» διαλέγουν όσοι ακολουθούν την ασκητική διαγωγή, που η Εκκλησία προτείνει –όχι για τους μοναχούς μόνο, αλλά για όλα τα μέλη Της, στο κατά δύναμη. Αυτήν υποδεικνύει και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.
Είναι η υπαρξιακή προσέγγιση του Θεού, με καρδιά καθαρμένη από τα πάθη. Τα «ψυχοκαθάρσια φάρμακα» που προτείνει η Εκκλησία –εξαιρετικά δε την περίοδο της Μεγ. Σαρακοστής- είναι η συμμετοχή στα ιερά μυστήρια, η ταπείνωση, η προσευχή, η νηστεία, ο περιορισμός των κάθε λογής επιθυμιών μας και τέλος η διαρκής ανάσταση από τις πτώσεις μας, δηλαδή η μετάνοια.
Υπάρχουν και σήμερα αφανείς Άγιοι, με εμπειρίες του Ακτίστου Φωτός. Όλοι οι Χριστιανοί, που αγωνίζονται δεν σημαίνει ότι θα λάβουν το χάρισμα αυτό. Σίγουρα όμως θα αισθάνονται μέσα στους καθημερινούς τους κόπους τους ευφροσύνη υπέρλογη και την Χάρη του Θεού. Ο Χριστός μας διαβεβαιώνει. Οι βίοι των Αγίων το επιβεβαιώνουν.
«Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα…»
Η θαυμάσια και κατανυκτική περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής έχει ως τέρμα της τα Πάθη και την Ανάσταση του Χριστού. Θα παρέλθει όμως χωρίς αποτελέσματα, αν δεν ανταποκριθεί ο καθένας μας στο μεγάλο προσκλητήριο: να σταυρωθούμε και να αναστηθούμε κι εμείς μαζί με τον Χριστό.
Πώς; Σταυρώνοντας τα Πάθη μας. Νεκρώνοντας τον «παλαιό άνθρωπο», τον δούλο της αμαρτίας. Και τέλος, ζώντας την προσωπική μας ανάσταση, την ανάπλαση ενός νέου ανθρώπου. Ενός πλάσματος αποξενωμένου απ’ την αμαρτία και συμφιλιωμένου με τον Θεό.
Σταυροαναστάσιμη, λοιπόν, η πορεία μας. Καλείται να είναι αγωνιστική και κοπιώδης. Στο μέσον αυτής της πορείας, η Εκκλησία προβάλλει τον Τίμιο Σταυρό την ερχόμενη Κυριακή, τρίτη των Νηστειών, Η Κυριακή αυτή ονομάζεται «της Σταυροπροσκυνήσεως».
Στο τέλος του κυριακάτικου όρθρου ο ιερέας λιτανεύει τον Τίμιο Σταυρό πάνω σ’ ένα δίσκο, στολισμένο με άνθη, που θα μοιραστούν σε όλους τους πιστούς. Στις λευκαδίτικες εκκλησίες ο Σταυρός συνοδεύεται από βιολέτες. Δεχόμαστε έτσι την υπόμνηση ότι ο Σταυρός είναι «το ζωηφόρον φυτόν», απ’ το οποίο βλάστησε η σωτηρία μας. Μετά την λιτάνευση, ο ιερέας στέκεται μπροστά από τον Τίμιο Σταυρό (χωρίς το Σώμα του Εσταυρωμένου) στον σολέα. Λέει σύντομη δέηση και ψέλνει τον ύμνο: «Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα, και την αγίαν Σου Ανάστασιν δοξάζομεν».
Ο Τίμιος Σταυρός, καθώς θα βρίσκεται για μια ολόκληρη εβδομάδα στο μέσον του ναού, καλεί τους πιστούς να τον ασπασθούν και να αντλήσουν δύναμη για το άλλο μισό της πορείας τους. Διότι, χωρίς καλά – καλά να το καταλάβουμε, φτάσαμε κιόλας στο μέσον της Μεγάλης Σαρακοστής. Και όπως οι οδοιπόροι λαχταρούν να βρουν ένα πλατύφυλλο δέντρο για να ξαποστάσουν στη δροσιά του, έτσι και οι Χριστιανοί βλέπουν αυτό το «ευσκιόφυλλον δένδρον», τον Τίμιο Σταυρό, και αναπαύονται. Ανανεώνονται πνευματικά.
Μπορούν να δουν καθαρά ποια είναι η αρχή και το τέλος της ανθρώπινης περιπλάνησης. Στον Παράδεισο προηγουμένως ένα ξύλο, ένα δέντρο έγινε η αφορμή της ανθρώπινης αποστασίας. Γεύθηκε ο άνθρωπος τον απαγορευμένο καρπό, την αμαρτία και αποξενώθηκε από τον Θεό. Με την σταυρική θυσία του Χριστού όμως, ένα άλλο ξύλο, το Τίμιο Ξύλου του Σταυρού Του, έγινε όργανο συμφιλίωσης.
Ο υμνωδός ψέλνει κι εμείς αποδίδουμε ελεύθερα το κοντάκιο των ημερών: «Η πύρινη ρομφαία δεν φυλάει πια την πύλη της Εδέμ. Διότι σβήστηκε με παράδοξο τρόπο από το ξύλο του Σταυρού. Το κεντρί του θανάτου και η νίκη του Άδη απομακρύνθηκαν. Κι Εσύ, Σωτήρα μου, φάνηκες, λέγοντας σ’ εκείνους που βρίσκονται στον Άδη: Μπείτε και πάλι στον Παράδεισο».
Ο κόπος της νηστείας και του αγώνα που ο καθένας καταβάλλει –στο μέτρο των δυνάμεών του- μετριάζονται στη θέα του Σταυρού. Μας υπενθυμίζει πόσα έπαθε ο Χριστός πάνω στο Ξύλο αυτό –όργανο ατιμωτικής καταδίκης μέχρι τότε, ένδοξο τρόπαιο κατά του θανάτου μετά την Σταύρωσή Του- και τονώνει την ελπίδα μας στη δόξα που ο Σταυρός του Χριστού μας προσφέρει.
Γιατί προσκυνάμε τον Τ. Σταυρό στη μέση της Μεγ. Σαρακοστής; Οι Πατέρες κάνουν τον παραλληλισμό με το ξύλο που έβαλε ο Μωυσής στη μέση της πηγής, στην τοποθεσία Μερρά, και τα μέχρι τότε πικρά ύδατα έγιναν γλυκά και πόσιμα. Έτσι η πικρία από τη νηστεία και τον αγώνα της Σαρακοστής γλυκαίνουν, χάρη στον Τίμιο Σταυρό, με την προσδοκία των Παθών και της Ανάστασης.
Η Κλίμακα των αρετών
Η τέταρτη Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη στον Όσιο Ιωάννη, τον ηγούμενο της Μονής του Σινά και συγγραφέα της «Κλίμακος».
Έζησε τον 6ο αι. Προερχόταν από εύπορη οικογένεια και μπόρεσε έτσι να λάβει ανώτερη μόρφωση. Σε νεαρή ηλικία αναχώρησε για την έρημο του Σινά μαζί με τον αδερφό του, Γεώργιο. Έγινε υποτακτικός του αββά (=γέροντα) Μαρτυρίου. Δεκαεννιά χρόνια αργότερα αποσύρθηκε σε ένα σπήλαιο, στην περιοχή «Θολάς». Ασκήθηκε εκεί στην ησυχαστική ζωή για σαράντα χρόνια, φτάνοντας σε μέτρα αρετής και αγιότητας. Προς το τέλος της ζωής του αναδείχθηκε ηγούμενος της Μονής του Σινά. Οι συνασκητές του τον θεωρούσαν «νέο Μωϋσή», αφού «το καθαρό νερό της διδασκαλίας του έσβηνε κάθε πνευματική δίψα». Είχε ακόμη το χάρισμα της θαυματουργίας. Εκοιμήθη στις 30 Μαρτίου του 600 σε ηλικία 75 ετών.
Ο ηγούμενος της Ραϊθώ, Ιωάννης του ζήτησε να καταγράψει όσα ταιριάζουν στη μοναχική πολιτεία και να του τα στείλει. Τα περίμενε μάλιστα σαν «θεόγραφες πλάκες».Οι αρετές μοιάζουν, λέει ο όσιος Ιωάννης, με τα σκαλιά από την κλίμακα, που είδε ο Ιακώβ να ξεκινάει από τη γη και να φτάνει στον ουρανό. Διότι η μία παραπέμπει στην άλλη και ανεβάζουν στον ουρανό όποιον θέλει. Γι’ αυτό το έργο του ονομάστηκε «Κλίμαξ». Επειδή όμως ο αγώνας για να φτάσει ο άνθρωπος στην κατά Θεόν τελείωση με τις αρετές δεν αφορά μόνο τους μοναχούς, γι’ αυτό η μελέτη της «Κλίμακας» είναι ωφέλιμη για κάθε Χριστιανό.
Με την σειρά ο όσιος Ιωάννης αναφέρεται στα εξής θέματα: απάρνηση των εγκοσμίων, υπακοή (στον πνευματικό), μετάνοια, μνήμη θανάτου, «χαροποιόν πένθος» (δηλ. πένθος για την αμαρτία, με την χαρά που δίνει η ελπίδα στον Θεό). Ακολούθως περιγράφονται τα σκληρά πάθη, με τα οποία καλείται να πολεμήσει ο πνευματικός αγωνιστής: οργή, μνησικακία, καταλαλιά (κατηγορία, συκοφαντία), πολυλογία, ψέμα, ακηδία (έλλειψη διάθεσης για πνευμ. αγώνα), γαστριμαργία, ανηθικότητα, φιλαργυρία, αναισθησία, ύπνος, δειλία, κενοδοξία (ματαιοδοξία), υπερηφάνεια, βλασφημία, πονηρία. Περιγράφει όμως και τις αντίστοιχες αρετές: αοργησία, σιωπή, εγκράτεια, αγνεία και σωφροσύνη, ακτημοσύνη, αγρυπνία, πραότητα, απλότητα, ταπεινοφροσύνη. Μιλάει τέλος για τους γλυκείς καρπούς των ασκητικών μόχθων: την κατάκτηση της ησυχίας, της μακαρίας προσευχής, της απουσίας των παθών.
Το αριστούργημά του είναι ο εικοστός έκτος από τους λόγους του, ο «περί διακρίσεως». Μιλάει γενικά για τα πάθη, τις αρετές, τους λογισμούς και τη διάκρισή τους. Σαν κατακλείδα του σημειώματός μας παραθέτουμε ελάχιστα αποσπάσματα:
«Μετά τον Θεό, ας έχουμε σε κάθε ενέργειά μας ως άγρυπνο φρουρό και ως γνώμονα ασφαλή τη συνείδησή μας. Έτσι, αντιλαμβανόμενοι από πού φυσάει ο άνεμος, ανοίγουμε προς τα εκεί τα πανιά του πλοίου μας.
Να γίνουν όλοι απαθείς δεν είναι βεβαίως δυνατόν. Να σωθούν όμως όλοι και να συμφιλιωθούν με τον Θεό δεν είναι αδύνατον.
Όπως ο ήλιος με το φως του δείχνει τον χρυσό που λάμπει, έτσι και η αρετή φανερώνει αυτόν που την έχει.
Όπως πολλές φορές μία σπίθα κατέκαυσε ένα μεγάλο δάσος, έτσι και μία ενάρετη πράξη συνέβη να εξαλείψει πλήθος από μεγάλα πταίσματα.
Αυτός που έχει ορθή πίστη και όμως διαπράττει αμαρτίες, μοιάζει με πρόσωπο που δεν έχει οφθαλμούς. Αυτός που δεν έχει πίστη και όμως πράττει ίσως μερικά καλά, μοιάζει με εκείνον που αντλεί νερό και το χύνει σε ένα τρυπημένο πιθάρι».
(Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, έκδοση Ιεράς Μονής Παρακλήτου Ωρωπού)
Οδηγός προς την μετάνοια
Ολόκληρη η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής απευθύνει στους πιστούς σάλπισμα μετανοίας. Τις δυό πρώτες Κυριακές του Τριωδίου ως πρότυπα μετάνοιας προβάλλονται ο Τελώνης και ο Άσωτος Γιος. Ο ένας, έχοντας επίγνωση της αμαρτωλότητάς του, έλεγε με ταπείνωση: «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ». Ο άλλος, ειλικρινά μετανοιωμένος, παίρνει τη μεγάλη απόφαση και γυρίζει στην πατρική εστία –τον χαμένο Παράδεισο, ερμηνεύουν οι Πατέρες.
Αυτή την τελευταία Κυριακή της Σαρακοστής, την πέμπτη των Νηστειών, λίγο πριν αρχίσει η Εβδομάδα των Παθών και της Ανάστασης, μια άλλη ιερή μορφή –ιστορικό πρόσωπο τούτη τη φορά- γίνεται «κήρυκας μετανοίας». Πρόκειται για την Οσία Μαρία την Αιγυπτία.
Σε ηλικία μόλις δώδεκα ετών απομακρύνθηκε από τους γονείς της κρυφά και πήγε στην Αλεξάνδρεια. Στην μεγαλούπολη αυτή της εποχής της, έζησε άσωτο βίο για δεκαεφτά ολόκληρα χρόνια. Κάποτε μπήκε από περιέργεια σε ένα πλοίο, με προορισμό τα Ιεροσόλυμα. Έφτασε στην Αγία Πόλη μαζί με τους προσκυνητές. Άλλά ακόμη κι εκεί επιδόθηκε σε κάθε είδους αμαρτία, παρασέρνοντας πολλούς.
Θέλησε να μπει και στο ναό της Αναστάσεως, την ημέρα της Ύψωσης του Σταυρού. Πλην όμως αισθάνθηκε αόρατη δύναμη να την εμποδίζει, ενώ το πλήθος όλο του λαού έμπαινε χωρίς κανένα εμπόδιο. Το γεγονός αυτό την πλήγωσε βαθιά…
Μετάνοιωσε για όσα είχε κάνει και πήρε την μεγάλη απόφαση: να αλλάξει τη ζωή της. Γύρισε, λοιπόν, και πάλι στο Ναό. Μπήκε τότε μέσα δίχως κανένα εμπόδιο. Προσκύνησε το τίμιο Ξύλο και έφυγε την ίδια ημέρα από τα Ιεροσόλυμα. Διάβηκε τον Ιορδάνη ποταμό και έφτασε στα μέρη της ερήμου.
Η Οσία έζησε στην έρημο ασκητικά σαράντα εφτά χρόνια, με στερήσεις, μόνη της, με προσευχή στον μόνο Θεό. Κοντά στα τέλη της ζωής της συνάντησε έναν ερημίτη, τον Άγιο Ζωσιμά. Του εξομολογήθηκε τη ζωή της από την αρχή. Κατόπιν τον παρακάλεσε να της φέρει τα άχραντα Μυστήρια για να κοινωνήσει. Πράγματι, το επόμενο έτος, πήγε ο Ζωσιμάς την Μεγάλη Πέμπτη και την κοινώνησε.
Τον μεθεπόμενο χρόνο ξαναπήγε εκεί ο ερημίτης Ζωσιμάς. Βρήκε όμως την οσία ξαπλωμένη στη γη, νεκρή και ένα γράμμα δίπλα της, που έγραφε: «Αββά Ζωσιμά, θάψε εδώ το σώμα της άθλιας Μαρίας. Πέθανα την ίδια μέρα που κοινώνησα. Προσευχήσου για μένα». Αυτό έγινε γύρω στο 378 μ.Χ.
Η οσία Μαρία αποτελεί μια συγκλονιστική περίπτωση βαθειάς πτώσης. Διέθετε όμως την τόλμη και την απαραίτητη ταπείνωση να μην χαθεί στην απελπισία της, παΡρά να «σηκωθεί». Ενώ ζούσε σταυρωμένη από τα πάθη και τις αμαρτίες της, ζήτησε το έλεος του Θεού και βίωσε την προσωπική της ανάσταση.
Δεν είναι τυχαίο που η Εκκλησία προβάλλει την αγία μορφή της λίγο πριν την Μεγάλη Εβδομάδα. Ο συγκλονιστικός βίος της Οσίας Μαρίας –γραμμένος από τον Άγιο Σωφρόνιο, Πατριάρχη Ιεροσολύμων- δεν έχει ανάγκη από άλλα σχόλια. Και μόνος του, νουθετεί τον καλοπροαίρετο Χριστιανό. Διδάσκει ότι η Εκκλησία παρέχει την μοναδική διέξοδο από την έρημο των παθών μας: το μυστήριο της μετάνοιας, την ιερά εξομολόγηση.
Η αμαρτία δεν είναι παρά μια αστοχία, μια λοξοδρόμηση απ’ την οδό της συμφιλίωσης με τον Θεό. Η ειλικρινής μετάνοια ξαναφέρνει τον άνθρωπο στην σωστή τροχιά, στην κατεύθυνση της κοινωνίας με τον Θεάνθρωπο Χριστό. Εκείνον, που θα παρακολουθήσουμε τις προσεχείς μέρες να σταυρώνεται για τις δικές μας αμαρτίες και ν’ ανασταίνεται, για να μας λυτρώσει απ’ την φθορά και το θάνατο.
Σειρά Β΄: Από την εκκλησιαστική ζωή της Μεγάλης Σαρακοστής (2006)
Ιδού καιρός ευπρόσδεκτος!
Διανύουμε ήδη την Α΄ εβδομάδα των Νηστειών. Η Καθαρά Δευτέρα σηματοδότησε την απαρχή της τεσσαρακονθήμερης περιόδου που η Εκκλησία έχει θεσπίσει, για την καλύτερη δυνατή προετοιμασία των πιστών, ώστε να συμμετάσχουν στο Πάθος και την Ανάσταση του Σωτήρα Χριστού.
«Ιδού καιρός ευπρόσδεκτος! Ιδού καιρός μετανοίας!» Ο υμνωδός μας υπενθυμίζει ότι αρχίζει ήδη να εντείνεται ο πνευματικός αγώνας του Χριστιανού. Προκαλεί όσους θέλουν να εισέλθουν στο «στάδιο των αρετών» και να συμμετάσχουν στον «καλόν της νηστείας αγώνα». Η συμμετοχή είναι προαιρετική και εκούσια. Συνιστά όμως τη βασική οδό προς τον Γολγοθά και το Κενό Μνημείο, που φεγγοβολούν στο τέλος της ευλογημένης σαρακοστιανής πορείας μας.
Τις τέσσερις Κυριακές που προηγήθηκαν της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είδαμε τις πρoϋποθέσεις συμμετοχής στον αγώνα και θυμηθήκαμε το έπαθλο. Ήδη η υμνολογία μας υπενθυμίζει καθημερινά τους κανονισμούς, ενώ συγκεκριμένες τεχνικές βοηθούν τους Χριστιανούς στην αθλητική τους προσπάθεια.
Προϋπόθεση πρώτη: Ταπείνωση όμοια με αυτήν του Τελώνη.
Προϋπόθεση δεύτερη: Μετάνοια ειλικρινής και απροϋπόθετη, όπως του Ασώτου Υιού, αλλά και ελπίδα στο έλεος του Σπλαγχνικού Πατέρα της ίδιας παραβολής.
Προϋπόθεση τρίτη: Αγάπη για τον Θεό και την κάθε εικόνα Του, τον κάθε άνθρωπο που πεινάει ή διψάει, είναι ξένος, γυμνός ή φυλακισμένος.
Υπάρχουν και σημαντικές παγίδες. Πρώτη η υπερηφάνεια και οι «εκ δεξιών» λογισμοί του -κατά τα λοιπά ευσεβούς, νηστευτή και ελεήμονα- Φαρισαίου. Κατόπιν, ο φθόνος και η ζηλοτυπία του μεγαλύτερου γιου (από την παραβολή του Ασώτου). Και βέβαια, η αδυναμία μας να αναγνωρίσουμε τον ίδιο τον Χριστό στο πρόσωπο των ενδεών αδελφών.
Το έπαθλο είναι συγκεκριμένο και πολύτιμο: η επάνοδος στον χαμένο Παράδεισο. Η επιστροφή του πλάσματος κοντά στον Πλάστη του. Η επανάκτηση της παρρησίας προς τον Θεό, την οποία οι Πρωτόπλαστοι έχασαν το τρομερό δειλινό της αποστασίας. Μακριά απ’ τον Θεό, ο παρήκοος άνθρωπος τρέφεται με τα ξυλοκέρατα που προορίζονται για τους χοίρους. Γεύεται τους καρπούς της αμαρτίας. Αδυνατεί να χορτάσει με απολαύσεις απατηλές. Έχει την ψευδαίσθηση πως κρύβεται απ’ το παντεποπτικό βλέμμα του Θεού μέσα στις φυλλωσιές του χαμένου Παραδείσου.
Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η κατ’ εξοχήν αγωνιστική περίοδος για τον Χριστιανό.
Έχουμε ίσως συνηθίσει να στεκόμαστε στο ιερό αγώνισμα της νηστείας. Πολύτιμη ασφαλώς και ουσιαστική η τήρησή της. Δεν συνιστά νεκρό τύπο ή μόνο μια καλή ευκαιρία υγιεινής διατροφής. Η νηστεία αποτελεί βασικό βοήθημα για την χαλιναγώγηση των παθών. Είναι μια θυσία των επιθυμιών και των άπληστων ορέξεών μας για την αγάπη Εκείνου που πρόκειται να πάθει και να σταυρωθεί για τις δικές μας αμαρτίες. Είναι μια εκδήλωση της υπακοής μας στην Εκκλησίας και μια κάλλιστη ευκαιρία για να εναρμονισθούμε με τον τρόπο ζωής που εκείνη, το Σώμα του Χριστού, προτείνει.
Η Σαρακοστή όμως είναι γενικά «καιρός εγκρατείας» και όχι απλά «καιρός νηστείας». Προκαλούμαστε να πιστεύσουμε στον Θεό με μεγαλύτερη ζέση και περισσότερη ακρίβεια. Καλούμαστε να εντείνουμε την προσωπική μας προσευχή, αλλά και να συμμετάσχουμε με μεγαλύτερη συνέπεια στη λειτουργική ζωή της εκκλησιαστικής κοινότητας, που διανθίζεται αυτή την περίοδο με περισσότερες και κατανυκτικότερες ιερές ακολουθίες. Καλούμαστε να επιδοθούμε στην ελεημοσύνη, από το υστέρημά μας, με αγάπη για τον αδελφό, με συναίσθηση ότι η προσφορά μας απευθύνεται στον ίδιο τον Χριστό.
Η αποξένωση απ’ τις κακές έξεις, η εγκράτεια στη γλώσσα, η αποχή από τον θυμό, ο χωρισμός από τις επιθυμίες, την κατάκριση, το ψεύδος και την επιορκία αποτελούν το απαραίτητο συμπλήρωμα για να είναι η νηστεία μας αληθινή και ευπρόσδεκτη στο Θεό.
Σημείωση: Από την στήλη αυτή των πάντοτε φιλόξενων «Ν.τ.Λ.» θα παρουσιασθούν στα επόμενα φύλλα θέματα από την ζωή της Εκκλησίας κατά την Μεγ. Σαρακοστή.
Οι ιερές ακολουθίες
Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η κατ’ εξοχήν κατανυκτική περίοδος του έτους. Η Εκκλησία προσπαθεί να συγκινήσει τις ψυχές των ανθρώπων και να δημιουργήσει το κατάλληλο πνευματικό κλίμα, που θα τους οδηγήσει πιο κοντά στον Θεό.
Είναι περίοδος έντασης της λειτουργικής ζωής. Οι λατρευτικές ευκαιρίες πολλαπλασιάζονται. Ασφαλώς, ο κάθε Χριστιανός στο «ταμιείον» του έχει τη δυνατότητα να καλλιεργήσει περισσότερο των «έσω άνθρωπο» και να βρεθεί ενώπιος ενωπίω με τον Θεό. Ωστόσο οι καμπάνες των εκκλησιών, στις μονές αλλά και στον κόσμο, ηχούν τακτικότερα και προσκαλούν τους πιστούς στην κοινή Λατρεία, την επ’ Εκκλησίας.
Δεν αρκεί ο προσωπικός αγώνας. Η θεοευλόγητη εμπειρία της κοινωνίας των προσώπων συνιστά στήριγμα απαραίτητο και μοναδικό για τον αγωνιζόμενο άνθρωπο. Άσκηση εκτός Εκκλησίας και προσευχή αποκλειστικά ατομική, ξεκομμένη από την κοινή λειτουργική σύναξη μοιάζουν με… συμμετοχή σε πρωτάθλημα χωρίς αντιπάλους, με αγώνα δρόμου έξω απ’ τον στίβο και με γυμναστικές ασκήσεις δίχως τα απαραίτητα όργανα.
Η λειτουργική ζωή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η πνευματική τροφή του αγωνιζόμενου Χριστιανού. Ευωδιάζουν οι ναοί απ’ το θυμίαμα που χρησιμοποιείται πιο συχνά στις ιερές ακολουθίες. Ηρεμούν οι εκκλησιαζόμενοι με το ιλαρό φως των καντηλιών και των κεριών. Περισσότερες και με ιδιαίτερο χρώμα οι ιερές ακολουθίες γαληνεύουν τις ψυχές και αναπτερώνουν το νου. Η λειτουργική τάξη τώρα τηρείται με ακρίβεια ακόμη και στις ενορίες, όπου τον υπόλοιπο χρόνο οι ακολουθίες συντομεύονται και εν πολλοίς περικόπτονται για να οικονομηθούν οι εν τω κόσμω Χριστιανοί, με τον ελάχιστο διαθέσιμο χρόνο και τις πολλές βιοτικές μέριμνες.
Στην ακολουθία του Όρθρου διαβάζονται οι «βασιλικοί ψαλμοί» (Επακούσαι σου Κύριος εν ημέρα θλίψεως… Κύριε, σώσον τον βασιλέα…). Με τις εννέα βιβλικές ωδές, που περιέχονται σε διάφορα βιβλία της Αγ. Γραφής και διαβάζονται κατά την καθορισμένη τάξη, δοξολογείται το όνομα του Θεού, διότι: α) έσωσε τον Ισραήλ απ’ τη δουλεία τον Αιγυπτίων μέσω της Ερυθράς Θάλασσας, β) έδωσε το Νόμο Του στον θεόπτη Μωϋσή, γ) η στείρα Άννα απέκτησε γιο, τον προφήτη Σαμουήλ, δ) φανερώθηκε στους προφήτες Αββακούμ και Ησαΐα, ε) διέσωσε τον προφήτη Ιωνά στην κοιλία του κήτους, στ) έσωσε τους Αγίος Τρεις Παίδες στο πυρωμένο καμίνι, ζ) είναι δημιουργός του κόσμου, όπως Τον ανύμνησαν οι Τρεις Παίδες και η) αξίωσε τον ιερέα Ζαχαρία να αποκτήσει γιο, τον Πρόδρομο Ιωάννη.
Ακολουθούν λιτές οι ακολουθίες των Ωρών, που τελούνταν κανονικά τέσσερις φορές την ημέρα, σύμφωνα με το ιουδαϊκό σύστημα διαίρεσης της μέρας: την α΄ ώρα (6 π.μ.), την γ΄ ώρα (9 π.μ., οπότε έγινε και η Πεντηκοστή), την στ΄ ώρα (12 μεσημ., οπότε ο Χριστός προσηλώθηκε στον Σταυρό) και την θ΄ ώρα (3 μ.μ., οπότε ο Χριστός, πάνω στον Σταυρό, παρέδωσε το πνεύμα Του).
Ο Εσπερινός την Μεγάλη Τεσσαρακοστή έχει ιδιαίτερο χρώμα. Απλός τις καθημερινές, με περισσότερους ύμνους τις Κυριακές. Τις Κυριακές ψάλλονται κατανυκτικοί ύμνοι, που προτρέπουν τους πιστούς προς τη μετάνοια. Επίσης,ψάλλονται τα «μεγάλα προκείμενα»: «Μη αποστρέψης το πρόσωπόν Σου από του παιδός Σου, ότι θλίβομαι. Ταχύ επάκουσόν μου, πρόσχες τη ψυχή μου και λύτρωσαι αυτήν» και «Έδωκας κληρονομίαν τοις φοβουμένοις το Όνομά Σου, Κύριε». Στον πρώτο κατανυκτικό εσπερινό (Κυριακή της Τυρινής), «της Συγγνώμης» όπως λέγεται, κλήρος και λαός δίνουν τον εν Κυρίω ασπασμό, για να προχωρήσουν ειρηνικοί και συγχωρεμένοι στην Μεγ. Τεσσαρακοστή. Στη Λευκάδα, κάθε Κυριακή τελείται ένας μόνο κατανυκτικός εσπερινός στο ναό του Αγ. Νικολάου και ακολουθεί θ. κήρυγμα.
Τα απογεύματα τελείται το Μέγα Απόδειπνο, με πολλούς ψαλμούς, ευχές και σύντομους ύμνους («Μεθ’ ημών ο Θεός γνώτε έθνη και ηττάσθε, ότι μεθ’ ημών ο Θεός» κ.ά. κατανυκτικά τροπάρια). Στα απόδειπνα της Α΄Εβδομάδας των Νηστειών ψάλλεται ο Μ. Κανόνας, χωρισμένος σε τέσσερα μέρη.
Για την Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία, τους Χαιρετισμούς και τον Μ. Κανόνα θα γίνει ιδιαίερη αναφορά σε επόμενα κείμενα.
Η Θεία Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου και η Προηγιασμένη
Η Μεγ. Τεσσαρακοστή είναι μια περίοδος πένθιμη. Πενθεί ο άνθρωπος για τις αστοχίες, τις «αμαρτίες» του και καλείται να έρθει «εις εαυτόν». Η λύπη όμως δεν κυριαρχεί. Συνοδεύεται από χαρά ανεκλάλητη, με την ελπίδα ότι η Ανάσταση του Χριστού θα σημάνει και τη δική μας συνανάσταση. Το μωβ ή το βαθύ βυσσινί χρώμα που κυριαρχεί στο διάκοσμο των ναών αυτή την περίοδο αισθητοποιεί αυτήν ακριβώς την σταυροαναστάσιμη ατμόσφαιρα, το κλίμα της χαρμολύπης.
Η θ. Λειτουργία είναι το κατ’ εξοχήν αναστάσιμο πανηγύρι. Λόγω όμως της πένθιμης ατμόσφαιρας της Σαρακοστής, η Εκκλησία όρισε ότι τέλεια Θ. Λειτουργία θα τελείται μόνο κάθε Σάββατο και Κυριακή. Το Σάββατο θα τελείται η συνήθης Θ. Λειτουργία, το κείμενο της οποίας έχει γραφτεί από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, τον μαρτυρικό Αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως.
Όμως, τις πέντε Κυριακές της Μ. Σαρακοστής χρησιμοποιείται ένα παλαιότερο λειτουργικό κείμενο, γραμμένο από τον Μέγα Βασίλειο, Αρχιεπίσκοπο Καισαρείας. Η Θ. Λειτουργία του Μ. Βασιλείου είναι εκτενέστερη και διαρκεί περισσότερο. Έχει μεγαλύτερη «ευχή της αναφοράς», με ειδικές αιτήσεις για πολλές εμπερίστατες ομάδες ανθρώπων, ενώ αντί για το «Άξιον εστίν» ψάλλεται ο εξής καταπληκτικός θεομητορικός ύμνος «Επί σοί χαίρει, Κεχαριτωμένη, πάσα η κτίσις, Αγγέλων τό σύστημα, καί ανθρώπων τό γένος, ηγιασμένε ναέ, καί Παράδεισε λογικέ, παρθενικόν καύχημα, εξ ής Θεός εσαρκώθη, καί παιδίον γέγονεν, ο πρό αιώνων υπάρχων Θεός ημών, τήν γάρ σήν μήτραν, θρόνον εποίησε, καί τήν σήν γαστέρα, πλατυτέραν ουρανών απειργάσατο. Επί σοί χαίρει Κεχαριτωμένη, πάσα η κτίσις, δόξα σοι». Η Θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου τελείται ακόμη την παραμονή των Χριστουγέννων και των Φώτων, την 1η Ιανουαρίου (ημέρα της μνήμης του), την Μ. Πέμπτη και το Μ. Σάββατο το πρωΐ.
Η συμμετοχή όμως των πιστών στην Θ. Ευχαριστία είναι ανάγκη της ψυχής. Όχι υποχρέωση ή τυπικό καθήκον. Κι αυτό, γιατί η Θ. Κοινωνία είναι τροφή της ψυχής, «φάρμακον αθανασίας, αντίδοτον του μη αποθανείν». Ο Άρτος και ο Οίνος που κοινωνούμε δεν είναι απλά σύμβολα, αλλά μετουσιώνονται σε κάθε Θ. Λειτουργία και γίνονται τέλεια «αντίτυπα» του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Στο Άγιο Ποτήριο κάθε Ορθόδοξης Εκκλησίας βρίσκεται ο ίδιος ο Χριστός, ο όλος Χριστός. Με κάθε μερίδα που κοινωνούν οι πιστοί μεταλαμβάνουν όλον τον Χριστό και κοινωνούν έτσι τόσο με τον Θεό, όσο και μεταξύ τους.
Σε κάθε Θεία Λειτουργία, ο Ιησούς Χριστός προσφέρεται βρώση και πόση σε όλους όσους ανταποκριθούμε στο κάλεσμα Του και μας καλεί όλους ομοτράπεζούς Του στο Μεγάλο και Αιώνιο Δείπνο της Βασιλείας Του. Ο Ιδιος μας προσφέρει διαρκώς το Σώμα και το Αίμα Του, «εις άφεσιν αμαρτιών και ζωήν την αιώνιον».
«Ένας άγιος γέροντας, ο Ιωάννης ο Βοστρηνός, που είχε «το κατά των δαιμόνων χάρισμα», ρώτησε κάποτε τους δαίμονες, που βασάνιζαν μερικούς δαιμονισμένους:
-Ποια πράγματα των Χριστιανών φοβάστε περισσότερο;
Και οι δαίμονες απάντησαν:
-Έχετε όντως τρία μεγάλα πράγματα, ένα που φοράτε στο λαιμό σας, ένα που λούζεσθε στην Εκκλησία και ένα που τρώτε στη Λειτουργία».
Αυτός τους ρώτησε πάλι, ποιο από τα τρία φοβούνται περισσότερο. Κι αυτοί απάντησαν:
-Αν προσέχατε και φυλάγατε αυτό που μεταλαμβάνετε, κανείς από εμάς δεν θα μπορούσε να βλάψει κανένα Χριστιανό!»
Για όλους αυτούς τους λόγους, οι Πατέρες όρισαν κάθε Τετάρτη και Παρασκευή της Μεγ. Σαρακοστής, όπως επίσης και τις ημέρες που γιορτάζει επίσημα κάποιος Άγιος να μπορούν οι Χριστιανοί να μεταλαμβάνουν. Δεν γίνεται όμως τέλεια Θ. Λειτουργία την ημέρα εκείνη. Στην τελευταία τέλεια Θ. Λειτουργία που τελέσθηκε στο ναό αυτό (Σάββατο ή Κυριακή), ο ιερέας ευλογεί δύο «Αμνούς», δύο κομμάτια Άρτου που γίνονται Σώμα Χριστού. Από το ένα κοινωνούν οι πιστοί την ίδια μέρα, ενώ στο δεύτερο στάζει λίγο Αίμα Χριστού και το φυλάει σε ειδικό αρτοφόριο μέχρι την επόμενη Τετάρτη ή Παρασκευή.
Τότε θα τελεσθεί «Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία». Λέγεται έτσι διότι τα Άγια έχουν ευλογηθεί σε προηγούμενη Θ.Λειτουργία. Πρόκειται για την ακολουθία του Εσπερινού, στην οποία επισυνάπτονται αιτήσεις και ευχές προετοιμασίας για την Θ. Κοινωνία. Στο τέλος μεταλαμβάνουν οι πιστοί τον ουράνιο Άρτο, «την τροφήν παντός κόσμου» και ενισχύονται ώστε να συνεχίσουν τον πνευματικό τους αγώνα στο στάδιο των αρετών.
Οι Χαιρετισμοί της Παναγίας
«Χαράς δοχείον, Αδάμ επανόρθωσις, Ρόδον το αμάραντον η βλαστήσασα, ηδύπνοον κρίνον, χώρα ανήροτος, έμψυχος τράπεζα, δάμαλις τεκούσα τον άμωμον μόσχον, όρθρος φαεινός, φωτός κατοικητήριον, ιλαστήριον του κόσμου, κλίμαξ, γέφυρα, μανναδόχος στάμνος, γης το θεμέλιον, ιερόν καταφύγιον, ακατανόητον βάθος, ύος άρρητον, πυρίμορφον όχημα του Λόγου, πόλις του Παμβασιλέως, αμόλυντος παστάς του Λόγου, ένδροσος πόκος του Γεδεών, άμπελος αληθινή, ράβδος μυστική, σωτηρία βροτών, τείχος και οχύρωμα των πιστών, , άστρον άδυτον, πύρινος στύλος, περιστερά, καύχημα των οσίων, στεφάνωμα των αθλητών…»
Για την Παναγία, την Μητέρα του Θεού ο λόγος. Πολλαπλά Κεχαριτωμένη και πολυώνυμη! Τιμιώτερη από τα Χερουβείμ και ασυγκρίτως ενδοξότερη από τα Σεραφείμ, ως αδιαφθόρως Θεόν Λόγον τεκούσα!
Ως στρατηγός υπέρμαχη της βασιλεύουσας Κωνσταντινούπολης, αλλά και ως μεσίτρια ένθερμη κάθε ανθρώπινης ψυχής, κοινή Μητέρα όλων των ανθρώπων, η Παναγία δέχεται τους ύμνους των ικετών της ολοχρονίς.
Ξεχωριστά όμως τιμάται στις ορθόδοξες εκκλησιές κάθε Παρασκευή της Μεγ. Τεσσαρακοστής. Μαζί με την ακολουθία του Μικρού Αποδείπνου, ψάλλεται ο κανόνας του Ακαθίστου («Ανοίξω το στόμα μου…») κι ύστερα από αυτόν το κοντάκιον «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια». Ακολουθεί μία από τις τέσσερις στάσεις των Χαιρετισμών (τις 4 πρώτες εβδομάδες των Νηστειών) ή όλος μαζί ο Ακάθιστος Ύμνος (την Παρασκευή της Ε’ Εβδομάδος).
Δημοφιλέστατη η ακολουθία των Χαιρετισμών. Ευλαβικό ξεχείλισμα πονεμένων υπάρξεων, ειλικρινής εκδήλωση ολοκάρδιας ευγνωμοσύνης εμπερίστατων ψυχών.
Το 626 μ.Χ. ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων Ηράκλειος απουσίαζε από τη Βασιλεύουσα, σε εκστρατεία εναντίον των Περσών. Σε μια κίνηση αντιπερισπασμού, οι Πέρσες συμμαχούν με τους Αβάρους (θρακικό φύλο) και πολιορκούν για αρκετούς μήνες την Κωνσταντινούπολη. Το μεγαλύτερο μέρος του στρατού απουσιάζει. Πλήθος οι πολιορκητές. Συγκριτικά λιγοστοί οι υπερασπιστές της Πόλης, με επικεφαλής τον Πατριάρχη Σέργιο και τον μάγιστρο Βώνο. Οι ελπίδες όλων στρέφονται στην Προστάτιδα της Πόλης, την Υπεραγία Θεοτόκο. Και ενώ η πολιορκία συνεχιζόταν, την 7η προς 8η Αυγούστου, ισχυρός ανεμοστρόβιλος καταστρέφει τον στόλο των πολιορκητών κι αυτοί αναγκάζονται να λύσουν την πολιορκία.
Η Βασιλεύουσα γνωρίζει την αιτία της σωτηρίας της! Σύσσωμος ο λαός συναθροίζεται στο Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών κοντά στα τείχη και για μια ολόκληρη νύχτα «ορθοστάδην» (όρθιοι, «ακάθιστοι») ψέλνουν τον Ύμνο, που από τότε ονομάστηκε «Ακάθιστος».
Ο Ύμνος προϋπήρχε και ψαλλόταν προς τιμήν της Θεοτόκου, αλλά τη νύχτα εκείνη καθιερώθηκε πανηγυρικά και επίσημα στην Εκκλησία. Ο Ακάθιστος Ύμνος συναποτελείται από το «κοντάκιο» και από τον «κανόνα». Το «κοντάκιο» αποτελείται από το προοίμιο «Το προσταχθέν μυστικώς λαβών εν γνώσει» -το οποίο όμως έκτοτε αντικαταστάθηκε από το «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια»- καθώς και από 24 «οίκους» με αλφαβητική ακροστοιχίδα (ο καθένας αρχίζει με ένα γράμμα της αλφαβήτου, από το Α ως το Ω). Ο «κανόνας» αποτελείται από 8 ωδές.
Ο Ακάθιστος Ύμνος, αγνώστου ποιητή, αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της βυζαντινής ποίησης. Βρίθει καλλολογικών στοιχείων, με μοναδικό σκοπό να επαινεθεί καλύτερα το πρόσωπο της Θεοτόκου. Παρομοιώσεις και μεταφορές παρμένες από τη φύση, την καθημερινή ζωή ή τις βιβλικές διηγήσεις, εκφράζουν τον θαυμασμό των ανθρώπων για την Θεομήτορα και Της απευθύνουν θερμές ικεσίες να μεσιτεύει στον Υιό Της για την σωτηρία κάθε πόλης και χώρας, κάθε πιστού Χριστιανού που επικαλείται την άμαχη αντίληψή Της.
Κόσμος πολύς συρρέι κάθε Παρασκευή στους ενοριακούς ναούς της πόλης και των χωριών, καθώς και στο μοναστήρι της Κυράς. Η Φανερωμένη μάλιστα γιόρταζε παλιότερα το Σάββατο του Ακαθίστου.
Ακόμη, οι εφημέριοι της πόλης φροντίζουν να τελέσουν τους Χαιρετισμούς κάποια Κυριακή ή μισοβδόμαδα στα ξωκκλήσια της αγιομαυρίτικης εξοχής (Βλαχέραινα, Αγια-Μαύρα, Αγια-Μαρίνα, Παναγία της Γύρας, Μεγάλη Βρύση). Κι εκεί οι προσκυνητές, που συνδυάζουν το τερπνόν του περιπάτου με το ωφέλιμον της προσευχής, δίνουν ευλαβικό παρών στις ακολυθίες προς τιμήν της Κυρίας των Αγγέλων και Μητέρας των ανθρώπων.
Ο Μεγάλος Κανόνας
Με τον θρήνο του Αδάμ μπροστά στην κλειστή πύλη του Παραδείσου άρχισε η Μεγάλη Σαρακοστή. Και πάλι, ενώ οδεύει προς την ολοκήρωσή της, οι πιστοί κάνουν δικό τους τον θρήνο του Προπάτορα και με ύμνους επ’ Εκκλησίας συμμετέχουν ενεργά στο «χαροποιόν πένθος» των σαράντα ημερών της κατάνυξης και της μετάνοιας.
Την Πέμπτη της Ε΄ Εβδομάδος των Νηστειών, λοιπόν, ψάλλεται στους ναούς μας ο «Μέγας Κανών». Επίσης, χωρισμένος σε τέσσερα τμήματα, ψάλλεται στη διάρκεια των Αποδείπνων των τεσσάρων πρώτων ημερών της Μ. Σαρακοστής (Δευτέρα έως Πέμπτη της Α΄ Εβδομάδας).
Είναι ποίημα του σπουδαίου βυζαντινού υμνογράφου Αγίου Ανδρέα του Ιεροσολυμίτου, επισκόπου Κρήτης. Ο Άγιος Ανδρέας καταγόταν από τη Δαμασκό. Έζησε στα τέλη του ζ΄ - αρχές η΄ αιώνα. Σε μικρή ηλικία πήγε στα Ιεροσόλυμα και έγινε μοναχός.
Η γραφίδα του ήταν «κάλαμος γραμματέως οξυγράφου», καθώς εμπλούτισε την εκκλησιαστική γραμματεία με περισπούδαστους πανηγυρικούς λόγους και ποιητικότατους κανόνες. Ως μέλος τριμελούς αντιπροσωπείας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, όντας μοναχός ακόμη, συμμετείχε στην Στ΄ Οικουμενική Σύνοδο (Κωνσταντινούπολη, 681, κατά του μονοθελητισμού). Τότε ο Άγιος μετέφερε πρώτος στην Πόλη τον Μ. Κανόνα, καθώς και το βίο της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας (έργο του Αγ. Σωφρονίου Ιεροσολύμων).
Μετά την Σύνοδο, ο Άγιος χειροτονήθηκε διάκονος και ορίσθηκε διευθυντής του Ορφανοτροφείου της Κπολης. Το 712 χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Το 740 πήγε στην Κπολη για να ζητήσει βοήθεια για το ποίμνιό του, τον λαό της Κρήτης που μαστιζόταν από πανώλη και λιμό (πείνα). Ενώ επέστρεφε με πλοίο στην επαρχία του, εξεδήμησε προς Κύριον, στα ανοιχτά της Λέσβου, στις 4 Ιουλίου 740. Θάφτηκε τότε στην περιοχή της Ερεσσού. Η Εκκλησία τιμάει την μνήμη του κάθε χρόνο στις 4 Ιουλίου.
Από όλα τα ποιητικά του έργα ξεχωρίζει ο Μέγας Κανών. Στα 250 τροπάρια του Κανόνα αναφέρεται πλήθος ονομάτων ανδρών και γυναικών, δικαίων και αμαρτωλών, από τη Δημιουργία του ανθρώπου μέχρι και τους χρόνους των Αποστόλων: Αδάμ, Εύα, Κάιν, Άβελ, Άσωτος Υιός, Πέτρος, η Πόρνη που άλειψε με μύρο τον Χριστό, Τελώνης και Φαρισαίος, Σηθ, Ενώς, Ενώχ, Νώε, Λάμεχ, Λωτ, Σημ, Χαμ, Ιάφεθ, Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, Ισμαήλ, Άγαρ, Ραχήλ, Λεία, Οφνεί και Φινεές, Ιανής και Ιαμβρής, Ιωσήφ, Ρουβήν, Μωυσής, Μανωέ, Σαμψών, Άννα, Σαμουήλ, Βαράκ, Ιεφθάε, Δεββώρα, Γεδεών, Ηλεί, Βενιαμίν, Δαβίδ, Σαούλ, Σολομών, Αχιτόφελ, Ηλίας, Ιεζάβελ, Αχαάβ, Μανασσής, Ελισσαίος, Ιωνάς, Ιερεμίας, Δανιήλ, Αιμορροούσα, Τρεις Παίδες, Ηρώδης, Παράλυτος, οι δύο Ληστές, Ζακχαίος…
Είναι μερικά από τα πρόσωπα που προβάλλονται από τον ιερό υμνογράφο. Άλλοι απ’ αυτούς ως αξιομίμητοι για την μετάνοια και την προθυμία τους να επιστρέψουν κοντά στον Θεό και άλλοι ως παραδείγματα προς αποφυγήν για την σκληρότητα της καρδιάς και την αμετανοησία τους.
Ο Κανόνας ονομάζεται Μέγας τόσο για την έκτασή του (250 τροπάρια, ενώ οι συνήθεις κανόνες περιλαμβάνουν περίπου 30) όσο και για τον πλούτο των νοημάτων που περιέχει.
Δεν είναι τυχαία η επιλογή του Μ. Κανόνα και η θέση του προς το τέλος της Μ. Σαρακοστής. Γράφει ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος στο σχετικό υπόμνημα του «Τριωδίου»: «Επειδή η αγία και μεγάλη Τεσσαρακοστή εγγίζει προς το τέλος της, για να μην πέσουν σε ραθυμία οι άνθρωποι και έτσι καταστούν αμελέστεροι προς τους πνευματικούς αγώνες και σταματήσουν μονομιάς να είναι συνετοί και σώφρονες καθ’ όλα, ο μέγιστος και σοφότατος Ανδρέας, σαν άλλος γυμναστής, με τις ιστορίες του Μεγάλου Κανόνα, παρουσιάζοντας την αρετή των μεγάλων και σπουδαίων ανδρών αφενός και την εκτροπή των φαύλων αφετέρου, καθιστά… γενναιότερους εκείνους που κουράζονται από τους πνευματικούς αγώνες και τους βοηθεί να προχωρούν μπροστά με ανδρεία…».
Παραθέτουμε κάποια ενδεικτικά τροπάρια του Μ. Κανόνα, ως δείγματα γραφής του Αγ. Ανδρέα, ενδεικτικά του απαράμιλλου λόγου του και του δυσθεώρητου ύψους των προβαλλόμενων νοημάτων:
«Τον πηλόν ο Κεραμεύς ζωοπλαστήσας ενέθηκάς μοι, σάρκα και οστά και πνοήν και ζωήν. Αλλ’ ω Ποιητά μου, Λυτρωτά μου, Κριτά, μετανοούντα δέξαι με.
Γυμνός ειμι του Νυμφώνος, γυμνός ειμι και του Γάμου, άμα και δείπνου. Η λαμπάς εσβέσθη ως ανέλαιος. Η παστάς εκλείσθη μοι καθεύδοντι. Το δείπνον εβρώθη. Εγώ δε χείρας και πόδας, δεθείς έξω απέρριμαι.
Της Νέας παράγω σοι, Γραφής τα υποδείγματα, ενάγοντάσε, ψυχή προς κατάνυξιν. Δικαίους ουν ζήλωσον, αμαρτωλούς εκτρέπου και εξιλέωσαι Χριστόν προσευχαίς τε και νηστείαις και αγρυπνία και σεμνότητι.
Ληστής κατηγόρει σοι, ληστής εθεολόγει σοι. Αμφότεροι γαρ σταυρώ συνεκρέμαντο. Αλλ’ ω Πολυεύσπλαγχνε, ως τω πιστώ Ληστή σου, τω επιγνόντι σε Θεόν, καμοί άνοιξον την θύραν της ενδόξου Βασιλείας Σου».
Πάθος και Ανάσταση «κατά τας Γραφάς»
«Την ψυχωφελή, πληρώσαντες Τεσσαρακοστήν, και την αγίαν εβδομάδα του Πάθους σου, αιτούμεν κατιδείν Φιλάνθρωπε…».
Ο ιερός υμνογράφος δεν απευθύνεται μόνο προς τον Θεό δεόμενος. Υπενθυμίζει και στους πιστούς, με την συμπλήρωση σαράντα ημερών πνευματικού αγώνα, εγκράτειας από τις τροφές και τα πάθη και πλουσιότερης λειτουργικής ζωής τον σκοπό και το νόημα όλης αυτής της προετοιμασίας. Η θέα του Πάθους και της Ανάστασης του Χριστού και η βιωματική συμμετοχή μας στα κοσμοσωτήρια γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδας νοηματοδοτούν κάθε προσπάθειά μας.
Ζούμε ήδη με την προσδοκία της σταυρικής θυσίας του Μεγάλου Αρχιερέα και του αναστάσιμου θριάμβου του Κυρίου της Ζωής, της νίκης του πάνω στην φθορά και στο θάνατο. Η ελπίδα μας ανατέλλει από τα βάθη των προχριστιανικών αιώνων. Πηγάζει από τις ιερές Γραφές. Το Πάθος και η Ανάσταση του σαρκωμένου Θεού Λόγου γίνονται «κατά τας Γραφάς» -όπως διατρανώνουμε στο Σύμβολο της Πίστεως. Και λαμβάνουν χώρα ουσιαστικά και όχι συμβολικά σε κάθε Θ. Λειτουργία, κάθε Κυριακή και κάθε Μεγάλη Εβδομάδα, όχι μονάχα το 33 μ.Χ.
«Όν εκήρυξεν Αμνόν Ησαϊας, έρχεται επί σφαγήν εκούσιον… ίνα πάσι δωρήσηται τήν εκ νεκρών ανάστασιν». Στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού, του από Ναζαρέτ της Γαλιλαίας, επαληθεύονται όλες οι μέχρι τότε Προφητείες.
Αμέσως μετά την Ανάστασή Του, ο Χριστός εμφανίζεται στον Λουκά και στον Κλεόπα που όδευαν προς Εμμαούς και άρχισε να συσχετίζει τα γεγονότα των ημερών εκείνων, δηλ. το Πάθος, την Ταφή και την Ανάστασή Του, με όσα είχαν κηρύξει οι Προφήτες. Τους ψέγει μάλιστα για την απιστία τους: «Ανόητοι, που η καρδιά σας αργεί να πιστέψει σε όλα όσα είπαν οι Προφήτες. Αυτά δεν έπρεπε να πάθει ο Μεσσίας και να δοξαστεί;» (Λουκ. 24,25-26).
Όταν ο απόστολος Φίλιππος προσέγγισε τον αξιωματούχο της Κανδάκης, της βασίλισσας των Αιθιόπων μέσα στο άρμα του πήρε αφορμή απ’ το χωρίο του Ησαΐα, τον οποίο μελετούσε την ώρα εκείνη ο Αιθίοπας και το ερμήνευσε με ευθεία αναφορά στον πιο άδικη δίκη της ανθρώπινης Ιστορίας και τον σταυρικό θάνατο του Χριστού. Έλεγε ο προφητικός λόγος: «Σαν πρόβατο οδηγήθηκε στη σφαγή, και σαν το αρνί που παραμένει άφωνο μπροστά σ’ αυτόν που το κουρεύει, έτσι κι αυτός δεν ανοίγει το στόμα του. Καταδικάστηκε σε ταπεινωτικό θάνατο και του αρνήθηκαν δίκαιη κρίση. Εξάλειψαν τη ζωή του από το πρόσωπο της γης. Και ποιος μπορεί να μετρήσει τους απογόνους του;».
Ο Χριστός επιτιμά τον παρορμητικό Πέτρο στον Κήπο της Γεθσημανή, όταν βγάζει απ’ το θηκάρι το μαχαίρι του, ελπίζοντας πως θα αποτρέψει όσα έμελλε να ακολουθήσουν, εξηγώντας ότι όλα γίνονται για να βγουν αληθινές οι Γραφές (Ματθ.26,54). Ή, με άλλη διατύπωση: «Ό,τι γράφτηκε για μένα εκπληρώνεται» (Λουκ. 22,37). Μετά την Πεντηκοστή, πρώτος ο γενναιόψυχος και μεγαλόστομος Πέτρος θα συσχετίζει το πρόσωπο του Χριστού με τους λόγους των Προφητών.
Οι ευαγγελιστές, περιγράφοντας τα γεγονότα του Θείου Πάθους, παραθέτουν συχνά τα σχετικά προφητικά λόγια.
- Για την εγκατάλειψη του Χριστού από τους Μαθητές, μετά την σύλληψή του: «Θα σκοτώσω τον βοσκό και θα σκορπισθούν τα πρόβατα του κοπαδιού».
- Για την σύλληψή Του σα να ήταν κακούργος: «και με τους ανόμους συγκαταλέχθηκε».
Θεολογικότερος όλων των Ευαγγελιστών ο Ιωάννης αναφέρει περισσότερα χωρία.
- Για την είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα: «Μη φοβάσαι, θυγατέρα μου, πόλη της Σιών. Να’τος! Έρχεται σ’ εσένα ο βασιλιάς σου, σε γαϊδουράκι πάνω καθισμένος».
- Για την απιστία των Ιουδαίων: «Κύριε, ποιος πίστεψε στο μήνυμά μας; Σε ποιον φανέρωσε ο Κύριος τη δύναμή Του;» και «Ο Θεός τύφλωσε τα μάτια τους κασι σκότισε το νου τους, έτσι που να μη δούνε με τα μάτια τους και με το νου τους να μην καταλάβουν κι επιστρέψουν σ’ εμένα και τους γιατρέψω».
- Για την συμμετοχή του προδότη Ιούδα στον Μυστικό Δείπνο: «Εκείνος που μοιράζεται μαζί μου το ψωμί, στράφηκε εναντίον μου».
- Για το διαμερισμό των ιματίων του απ’ τους στρατιώτες στο Γολγοθά: «Τα ρούχα μου μοίρασαν μεταξύ τους και το ιμάτιό μου το ‘βαλαν στον κλήρο».
- Για τον λογχισμό Του: «Κανένα κόκαλο δεν θα συντριβεί» και «Θα στρέψουν τα μάτια τους σ’ εκείνον που Τον κέντησαν με τη λόγχη».
Το μεγαλύτερο μέρος των προφητικών προρρήσεων για τη ζωή του Χριστού ανήκει στον Ησαΐα, που γι’ αυτό χαρακτηρίστηκε «πέμπτος Ευαγγελιστής». Όλων των προφητών το κήρυγμα είναι στραμμένο στο πρόσωπο του Χριστού, ρίχνοντας αμυδρά και κεκαλυμμένα το Φως της Αλήθειας στον προχριστιανικό κόσμο και σε όσους διαχρονικά δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν στο πρόσωπό Του «το πλήρωμα του Νόμου και των Προφητών».
Τις επόμενες μέρες, σε όλες τις ιερές ακολουθίες θα υπάρχουν ψαλμοί και προφητείες που θα αναφέρονται στον «κατά τας Γραφάς» παθόντα και ταφέντα και αναστάντα Χριστό. Μακάρι, οι προφητικοί λόγοι να ενισχύσουν την πίστη μας και να βεβαιώσουν τις καρδιές μας για την θεότητα του «Πάσχοντος Δούλου», ώστε να έχει νόημα αληθινό και ελπιδοφόρο η συμμετοχή μας στο Πάθος και την Ανάστασή Του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου